Забытыя гродзенцы: гісторыя жанчыны з сабачкам, якую расстралялі разам з дочкамі

Гродзенец Ян Баркоўскі летам 2018 паказаў нам старую фатаграфію, якая доўгія гады захоўваецца ў яго сямейным архіве. На здымку жанчына стаіць з сабачкам на вуліцы Дамініканскай (сучасная Савецкая), а на адваротным баку подпіс: Zofia Niewiecka, расстраляная немцамі ў 1944 годзе. Кім была гэтая жанчына, Ян не ведае, але кажа, што яна сябравала з яго мамай. Таму здымак і застаўся ў сям'і Баркоўскага. Hrodna.life даведаўся больш пра жанчыну і яе гісторыю.

Дама з сабачкам

Сям’я Баркоўскага да Другой сусветнай вайны жыла на вуліцы Базыльянскай (суч. Лермантава). Ян распавядае, што жанчына на здымку магла быць настаўнікам. Мама аднойчы сказала яму, што дама з сабачкам была вельмі інтэлігентным чалавекам і жыла на тэрыторыі настаўніцкай калоніі (суч. вуліца Чкалава).

«Мама добра сябравала з гэтай жанчынай, яны жылі побач, — распавядае Ян. — Аднойчы, я ў мамы спытаў - што за дама з сабачкам на здымку? Яна назвала імя Зоф’я Невецка і падпісала на адваротным баку. Сказала, што гэтую жанчыну расстралялі немцы, яна была ў падполлі ў Арміі Краёвай. Гэта ўсё, што я памятаю».

Пошукам сваякоў Зоф'і Ян ніколі не займаўся. За савецкім часам шукаць людзей за мяжой было небяспечна, а ў часы незалежнасці Беларусі было не да пошукаў. Так і ляжала доўгія гады фатаграфія ў канверце, пакуль Ян не паказаў яе журналісту Hrodna.life.

Ад загінулых за падполле да Праведнікаў свету

Пошукі мы пачалі са спісаў загінуўшых у Гродне сярод польскай інтэлігенцыі ў 1943 годзе. Гэтай працаёмкай працай займалася наша чытачка Алена Мішанёва.

«Адштурхоўваючыся ад інфармацыі, што дама на фота была сябрам польскага падполля, я пачала шукаць у польскім сегменце інтэрнэту матэрыялы менавіта па гродзенскім падполлі, — расказвае Алена. — Доўгія пошукі прывялі да спісу некаторых імёнаў, але ў ім не было прозвішча Невецка, а было прозвішча Недзвецка, якую расстралялі за сувязь з падпольшчыкамі. Спачатку падумалася, можа гэта апіска? Але жаночае імя ў спісе было Ірэна, а не Зофія. Значыць, гаворка ішла не аб нашай даме з сабачкам».

Алена працягнула пошукі. Калі яна зайшла на польскі сайт Праведнікаў Свету, то знайшла дзіўную гісторыю шуканай жанчыны з Гродна. Палякі ўзялі інфармацыю з ізраільскага музея Яд Вашэм. Аказваецца, сям’я Зофіі хавала яўрэйскую дзяўчыну.

Што піша Яд Вашэм

«У студзені 1943 г. Эстэр Старжэўска здолела збегчы і перабрацца на арыйскі бок горада падчас акцыі, якую немцы праводзілі ў Гродзенскім гета. Аднак у яе не было ніякага адрасу або хованкі, і пасля доўгіх цяжкасцяў, пакут і жудасных дзён падарожжаў па раёне Старжэўска вярнулася ў Гродна, каб знайсці дарогу да кватэры Зофіі Неведзкай (рэд. на сайце Яд Вашэм змененае прозвішча з Невецка), з якой яна ніколі не сустракалася, але чый адрас яна атрымала ад сябра ў гета.

У жаху і роспачы Эстэр пастукала ў дзверы Неведзкай, каб папрасіць яе аб дапамозе. Эстэр было прадастаўлена прыстанішча ў доме Зофіі Неведзкай, якая жыла са сваімі дочкамі Ірэнай і Зофіяй, дзе да яе ставіліся як да чальца сям'і. Не просячы і не атрымліваючы нічога наўзамен, яны ўсе дапамагалі Эстэр і клапаціліся аб яе патрэбах. Нягледзячы на ​​небяспеку, звязаную з выратаваннем габрэяў, Неведзка і яе дочкі працягвалі свае намаганні, дзейнічаючы па чыста гуманных матывах.

У ліпені 1943 года нямецкія паліцыя здзейсніла налёт на кватэру Неведзкай і арыштавала дачку Зофію па падазрэнні ў падпольнай дзейнасці. Эстэр Старжэўскай удалося схавацца ў ваннай і пасля таго, як немцы пакінулі кватэру, яна ўцякла. Праз гадзіну паліцыя вярнулася і арыштавала таксама Зофію (маці) і яе другую дачку Ірэну. Затым яны пакаралі смерцю трох жанчын. Эстэр Старжэўска знайшла іншы прытулак, дзе яна заставалася да вызвалення ў 1944 годзе. Пасля вайны яна імігравала ў Францыю. 20 сакавіка 1994 года Яд Вашэм надаў Зофіі Неведзкай і яе дачкам Ірэне і Зофіі ганаровыя званні «Праведнік народаў свету».

На сайце разам з гісторыяй было фота, дзе па подпісу можна было зразумець, што на ім: Зофія Невецка, выратаваная дзяўчына і нават белы сабака, якога мы бачылі на здымку, які прадаставіў Ян Баркоўскі. Не выключана, што подпіс памылковы.

«Гісторыя патрэсла тым, што гродзенская сям’я хавала зусім незнаёмую ім дзяўчыну, якая аднойчы пагрукалася ў дом з просьбай аб дапамозе, — кажа Алена. — Калі я прачытала, што сям'і Няведзкіх было прысвоена званне Праведнікаў Свету, я ўжо ведала, да каго трэба звярнуцца. У Ізраілі жыве незвычайная жанчына — чытачка Hrodna.life Рут Маркус, якая валодае неверагодным банкам дадзеных па пошуку самай рознай інфармацыі з жыцця даваеннага Гродна».

Рут Маркус нарадзілася ў Тэль-Авіве, але яе з Гродна звязваюць карані. У гэтым горадзе калісьці жылі яе сваякі. Рут зацікавілася гісторыяй дамы з сабачкам і пачала шукаць інфармацыю.

Эстэр Сташеўска стала Ірынай Кісельніцкай

У ізраільскім музеі Яд Вашэм Рут удалося знайсці дадатковую інфармацыю па выратаванні габрэйскай дзяўчыны Эстэр, а таксама звязацца з яе дачкой, якая жыве ў Францыі.

Вядома, што Эстэр Сташэўска (рэд. на польскіх сайтах фігуравала як Стажэўска) нарадзілася 15 снежня 1919 г. у Здуньска-Воля (па-польску Zduńska Wola) каля Лодзі. Яе бацькамі былі Мендэль Сташэўскі (нарадз. 1880) і Хава Мала Сташэўская, народжаная Мілбанд (нарадзілася ў Варшаве, у 1887 годзе). У маладосці Эстэр стала членам сіянісцкага моладзевага руху «Hashomer Hatzair». Яна вучылася на настаўніка. З пачаткам вайны ў верасні 1939 гады бацькі сказалі ёй пакінуць родны горад.

«Бацька даў Эстэр адрас інтэлігентных знаёмых у Гродне, — кажа Рут. — У лістападзе (ці снежні) 1939 года Эстэр дзякуючы кантрабандыстам прыбыла ў Гродна, які быў тады пад савецкай акупацыяй. У Гродне Эстэр жыла са знаёмымі яе бацькоў. Яна працавала ў дзіцячым садку».

У чэрвені 1941 года Гродна акупавалі немцы. У лістападзе 1941 года яны стварылі ў горадзе два гета: № 1 было размешчана ў раёне Старога горада, вакол сінагогі, а гета № 2 у прыгарадзе.

Рут распавядае, што Эстэр спачатку апынулася ў гета № 2. З яго ліквідацыяй у лістападзе 1942 г. дзяўчына здолела пераехаць у гета № 1. Калі немцы пачалі ліквідаваць і гэта гета, яна схавалася на гарышчы аднаго з дамоў. Аднойчы ўвечары ёй удалося збегчы. Дзяўчыне нейкім чынам атрымалася знайсці падробленыя дакументы. Эстэр хадзіла з месца да месца, пакуль не знайшла дарогу да кватэры Зофіі Няведзкай, з якой яна ніколі не сустракалася, але ў яе быў яе адрас.

У ліпені 1943 года пасля пакарання трох жанчын з сям'і Няведзкіх Эстэр знайшла іншае месца для прытулку. Яна схавалася ў польскай сям'і ў маленькай вёсцы пад Гродна. Там дзяўчына прыдумала сабе новае імя Сафія Цыдзік. Эстэр усім прадстаўлялася каталічкай. Да вызвалення Гродзенскай вобласці Чырвонай Арміяй у ліпені 1944 года дзяўчына працавала ў вёсцы і даглядала кароў.

«Пасля вызвалення Эстэр вярнулася ў Гродна, — кажа Рут. — Адтуль дзяўчына перабралася ў Беласток і далей у Лодзь. Яна заставалася ў Польшчы да 1947 года. Эстэр была вядомая ў Польшчы як Ірэна Сташэўска. У 1947 годзе Эстэр-Ірэна пераехала ў Францыю. У Парыжы дзяўчына пазнаёмілася з Абрагамам Кісельніцкім, які прыехаў з Калушына (невялікі горад, размешчаны ў 56 км на ўсход ад Варшавы). У 1948 годзе яны ажаніліся ў Парыжы. У іх нарадзіліся дзве дачкі, якія жывуць сёння ў Францыі. Ірэна Кісельніцка, у дзявоцтве Сташэўска, памерла ў Парыжы 26 красавіка 2004 г.».

Сваіх людзей гродзенцы ратавалі

У сям'і Сташэўскіх-Кісельніцкіх не забывалі пра выратаванне ў Гродне сям’ёй Неведзкіх. І дзякуючы сведчанням Эстэр-Ірэны ў 1994 годзе тром жанчынам з Гродна было прысвоена званне Праведнікаў народаў свету. Іх імёны ўвекавечылі на памятнай пліце ў музеі Яд Вашэм у Іерусаліме.

«Цікавая гісторыя атрымалася з аднаго старога здымка, які я выпадкова паказаў журналісту, — кажа Ян Баркоўскі. — Можа, так і павінна было быць? Дарэчы, наша сям’я на Базыльянскай таксама хавала два месяцы жыдоўку — дачку дырэктара шклозавода, хоць і ў доме на другім паверсе немцы рэгулярна выпівалі. Небяспечна, але, як паказвае практыка, сваіх людзей гродзенцы ратавалі і ў бядзе не пакiдалi. Тую жанчыну, якую хавала наша сям’я, праз некаторы час пераправілі ў лес. Яна ўратавалася. Пасля вайны прыязджаў нейкі мужчына і дзякаваў за выратаванне габрэйскай жанчыны».

---

Зофія Неведзка была родам з Познані. З сям’ёй яна прыехала ў Гродна, каб працаваць ва ўніверсітэце (гімназіі). У жанчыны былі дзве дачкі Зофія і Ірэна. Згодна з подпісам на фатаграфіі жанчыны загінулі ў 1944 годзе, паводле дадзеных з музея Яд Вашэм гэта адбылося ў 1943 годзе.