А што, калі б?.. Разважаем, што было б з краінай, калі б Станіслаў Ляшчынскі ўтрымаўся на троне

Станіслаў Ляшчынскі - унікальны кароль у нашай гісторыі. Яго ажно двойчы абіралі - і двойчы ён быў вымушаны адмовіцца ад кароны. Кажуць, над гэтым імём для ўладароў Польшчы вісіць праклён — Станіслаў Аўгуст Панятоўскі таксама быў, як казалі «самым нешчаслівым манархам Еўропы», і скончыў панаванне сумна.

А што, калі б Ляшчынскі змог перамагчы «праклён Станіславаў» і вярнуцца ў Рэч Паспалітую пераможцам? Пафантазуем пра магчымую альтэрнатыўную гісторыю разам з еўрапейскім беларускім выдавецтвам Gutenberg Publishers.

Як Ляшчынскі мог спланаваць вяртанне на польска-літоўскі трон?

Лета 1733 года выдалася гарачым, але ў старадаўнім замку Шамбор, збудаваным яшчэ ў XVI стагоддзі французскім каралём Францыскам І, было прахалодна. З недалёкай Луары прыносіла павевы свежасці. Адстаўнога караля Рэчы Паспалітай Станіслава Ляшчынскага наведала ягоная дачка Марыя Кацярына Ляшчынская — жонка французскага караля Людовіка XV. Бацька запрасіў яе прыехаць, і любімая дачка хуценька паехала да таты, спадзеючыся адпачыць ад сумятні Версаля. Станіслаў Ляшчынскі, якому было ўжо за пяцьдзясят, хаця і заўважна памажнеў, аднак захоўваў нечуваную рухавасць і яснасць розуму.

Пасля абеду тата запрасіў дачку ў свае пакоі. Пасля кавы ён сказаў Марыі, што ёсць важная размова па тэме, якую ён ужо абмеркаваў з яе мужам, французскім каралём.

Марыя паглядзела на тату і, пасля нядоўгага маўчання, запыталася: «Апошні раз ты так выглядаў восем гадоў таму, калі прыбег да мяне і сказаў, што маеш для мяне цудоўную навіну. І калі я спытала, што ты нарэшце такі станеш каралём Рэчы Паспалітай, ты сказаў - не, гэта ты станеш каралевай Францыі».

Станіслаў Ляшчынскі ўсміхнуўся, падумаўшы з задавальненнем, якая ж разумная ў яго дачка. Яго сэрца чарговы раз сціснулася, калі ён згадаў сваю другую дачку, васямнаццацігадовую Ганну, якая пакінула гэты свет шмат гадоў таму.

«І што ты, думаеш, я скажу табе цяпер, дарагая дачушка?» — запытаўся былы кароль. «Ты такі станеш цяпер каралём Рэчы Паспалітай?». «Хіба што так, Марыя, менавіта так…» — сказаў Ляшчынскі, рашуча паставіўшы на стол кубачак ад кавы.

А што, калі б Ляшчынскаму нарэшце пашанцавала?

Амаль адразу на Кракаў пачала рух аўстрыйская армія. Актывізаваліся расійскія войскі на Украіне і ў Курляндыі. Ляшчынскі ўжо планаваў выезд у Гданьск, аднак атрымаў доўгачаканае паведамленне аб тым, што вялікае французскае войска на чале з генералам Морыцам Саксонскім увайшло на тэрыторыю аўстрыйскіх валоданняў на захадзе Нямеччыны. Вялікая французская эскадра кінула якары ў Гданьску, у сваю чаргу саюзнае шведска-прускае войска высадзілася каля Мітавы ў Курляндыі. Праз месяц аўстрыйскае войска, акружанае французамі, капітулявала. Морыц Саксонскі, дарэчы, пазашлюбны сын Аўгуста ІІ, атрымаў званне маршала Францыі і праз некалькі месяцаў такі быў выбраны курляндскім герцагам. Шведы і прусакі пакінулі Курляндыю, але Расійская імператрыца Анна Іаанаўна падпісала дамову аб прызнанні Станіслава Ляшчынскага каралём, а Морыца Саксонскага курляндскім герцагам.

А што, калі б Ляшчынскі быў манархам-асветнікам?

Станіслаў Ляшчынскі, які каранаваўся пад імем Станіслава І, пакінуў права свабоднай элекцыі каралёў і не стаў абмяжоўваць палітычныя правы шляхты. Аднак у эканамічным сэнсе кароль рэалізаваў усе праекты, пра якія марылі тагачасныя асветнікі. Перапужаная амаль поўным распадам дзяржавы шляхта, баючыся французскіх штыкоў, падтрымлівала караля, і больш не злоўжывала правам liberum veto.

Найперш было скасавана прыгоннае права. Сялян вызвалілі без зямлі, аднак яны павінны былі плаціць за яе грашовы чынш, усялякая паншчына адмянялася. Адсюль пачалося імклівае развіццё гарадоў і гандлю. Сялянам патрэбная была звонкая манета для выплаты чыншу, і яны ўсяляк намагаліся вырабіць як мага больш прадукцыі, якую можна было прадаць. У 1750-х гг. у сейме Рэчы Паспалітай упершыню з’явіліся прадстаўнікі мяшчанства.

А што, калі б Ляшчынскі заўважыў Тызенгаўза?

За некалькі гадоў да смерці Станіслаў І звярнуў увагу на маладога графа Антонія Тызенгаўза і прызначыў яго гродзенскім старастай. Тызенгаўз марыў пераўтварыць Гродна ў «квітнеючую Галандыю на Нёмане» і пачаў будаваць тут фабрыкі, навучальныя ўстановы, запрашаць замежных майстроў.

Тызенгаўзу прыйшлося запрашаць на працу вольных цяпер сялян, якіх было нямнога, і ён вымушаны быў плаціць ім дастаткова добрыя грошы за іх працу. Адсюль работа сялян была эфектыўнай і прадуктыўнай, фабрыкі станавіліся ўсё большыя, на іх нават усталявалі першыя прывезеныя з Англіі паравыя рухавікі.

Іншыя тэксты з серыі «А што, калі б?..»

• Разважаем, што было б з краінай, калі б Стэфан Баторый пражыў яшчэ 20 гадоў
• Разважаем, што б здарылася, калі б ВКЛ дапамагло Ноўгараду ў змаганні з Масквой

Гарадніца ў Гродне пераўтварылася ў першы па-сапраўднаму прамысловы раён у Рэчы Паспалітай. Сюды пабудаванымі каналамі павязлі вугаль з тэрыторыі Польшчы. І калі ў 1766 годзе, літаральна за некалькі месяцаў да смерці, кароль Станіслаў І апошні раз наведаў Гродна, яго сустрэлі залпамі з некалькіх сотняў гармат, толькі што адлітых на гродзенскіх збройных мануфактурах.