За два гады, што псіхолаг Вольга Вялічка працуе з дзецьмі палітзняволеных, яна пачула каля сотні такіх гісторый. У пэўны момант пачала іх запісваць. Перачытаўшы — усвядоміла: атрымалася яркае і жахлівае адлюстраванне свету, у якім жывуць сучасныя беларускія дзеці. Гэта кніга — магчымасць і дарослым азірнуцца вакол вачыма дзяцей. Для канала «Тётя Ира разрешила» яна расказала, як стваралася кніга.
«Мая мама ў турме, і мне яе бясконца шкада. Калі б я магла замяніцца з ёй… Я не ведаю, навошта яна там, бо яна нічога не зрабіла дрэннага. Я дакладна ведаю, што мая мама добрая», — кажа дзяўчынка, якой 8 гадоў.
«Маму забралі ў турму. Тата даведаўся, дзе яна, і мы сталі збіраць ёй смачныя пасылкі, — успамінае дзевяцігадовая школьніца. — Я моцна сумавала па маме ў глыбіні маёй душы. Я памятаю дзень, калі яна вярнулася, я не верыла — стаяла і не магла паварушыцца, а потым мы абняліся. Я не магла ад яе адліпнуць вельмі доўга. І я з ёй сплю ўжо цэлы год».
«Я чытаю кожны дзень у інтэрнэце, як праходзіць Minecraft, і яшчэ ў Telegram групу „Вясны“ — там часам пішуць пра майго тату», — сказаў дзесяцігадовы школьнік.
Кніга пра свет вачамі дзяцей палітвязняў выйшла з друку ў выдавецтве «Гутэнберг». Прадмову напісала нобелеўская лаўрэатка Святлана Алексіевіч. Першая прэзентацыя кнігі пройдзе ў Беластоку 15 снежня. Грошы ад продажу кнігі будуць скіраваныя на падтрымку дзяцей палітзняволеных.
Чаму гэтыя дзеці не такія, як павінны быць дзеці
«Гэтыя дзеці на ўласныя вочы пабачылі, як збівалі і забіралі іх бацькоў, як праводзілі вобшукі, — расказвае Вольга Вялічка. — Раней я не сутыкалася з дзецьмі, якія перажылі такі траўматычны досвед».
Найбліжэйшыя падобныя падзеі трэба было шукаць у мінулым, у рэпрэсіях 1930−50-х гадоў. «Знайшла цыкл відэа „Мамы больш не будзе“. Там дарослыя людзі расказвалі, праз што давялося прайсці, калі забіралі бацькоў. Я пачала чытаць пра дзяцей, якія прайшлі праз Бухенвальд і Асвенцім. Вельмі добрая кніжка „Хлопчыкі Бухенвальда“. Там апісваўся дзіцячы досвед — пра што яны марылі ў канцлагерах, чаго хацелі, якія ім сніліся сны».
Тады і з’явілася ідэя зафіксаваць рэчаіснасць, у якой апынуліся беларускія дзеці. Бо успаміны дарослых усё ж не такія, як уражанні, што дзеці атрымліваюць тут і зараз.
«Калі чалавек успамінае, то ўспрымае мінулае праз досвед усяго свайго дарослага жыцця. Дзіцячай непасрэднасці ва ўспамінах мала застаецца. Добра памятаю, што ў той дзень у мяне было можа пяць дзяцей адзін за адным і я вырашыла, што буду запісваць усё, што яны мне гавораць — казкі, мары — усё. Слова ў слова, як яны раскажуць».
«Калі я шукала ілюстратараў для кнігі, выпадак прывёў да мяне патрэбных людзей. Я проста сядзела ў адной культурніцкай прасторы Вільні, як увайшлі два чалавекі. Я дапамагла ім зарыентавацца, прапанавала гарбату, неяк мы разгаварыліся і я расказала, што шукаю ілюстратара для сваёй кнігі. Яны спыталі, пра што кніжка і з ходу прапанавалі ідэі, якія мне спадабаліся. Апынулася, што гэта былі мастакі з Беларусі, а мне важна было, каб гэтыя ілюстрацыі зрабілі тыя, хто адчуваюць сучасныя рэпрэсіі знутры краіны»
Кніга, каб пасмяяцца і паплакаць
Дзяцей сучасных вязняў Вялічка называе «на 100% палітызаванымі»:
««Яны разумеюць, што такое турма. Яны вельмі добра на ўзроўні адчуванняў апісваюць, што адбываецца з іх мамамі і татамі. Яны разумеюць, што такое «страх на максімалках»».
Не зважаючы на ўсе жахі, пра якія гавораць дзеці, гэта не для таго, каб усіх настрашыць, кажа аўтарка: «Кніга напісана, каб было над чым паплакаць і з чаго пасмяяцца. Там шмат усяго дзіцячага, непасрэднага. Мне найбольш хацелася, каб гэты дзіцячы тон захаваўся ў кніжцы. З аднаго боку, такая непасрэднасць выклікае здзіўленне. З іншага, дае разуменне, як дзеці могуць праз гэта праходзіць, як, гуляючы ці прамалёўваючы, могуць расказваць пра страшныя рэчы — як маму забіралі, як перадачы збіралі і насілі, як пісалі лісты да таты. У гэтых дзяцей няма злосці, адчаю ці нянавісці. Ёсць толькі боль. Але яны вучацца спалучаць боль з рэчаіснасцю і не зацыклівацца на ім».
Чаму лечаць казкі
«У працы з дзецьмі ў псіхолага не так шмат інструментаў, не дужа ёсць з чаго выбіраць, — кажа Вольга Вялічка. — Я паспрабавала праз казкі зайсці. Бо казка ў дзіцячым свеце спалучае цяжар і боль з нечым цёплым, светлым і міфічным».
Па словах Вольгі, дзецям лягчэй расказваць пра пакуты ці прыгоды казачных герояў, чым непасрэдна казаць, што гэта я перажыла ці перажыў нейкую складаную сітуацыю. «Тым і добрыя казкі, што яны даюць магчымасць расказаць пра сябе, як пра трэцюю асобу».
«У адной краіне Андыя жылі конь, аленяня, мама і тата з дзяўчынкамі і ільвяня. Каня звалі Тыльна, аленяня — Аўгусці, тату — Ігар і маму — Алеся, у іх былі дзве дзяўчынкі - Эля і Бары. Яны ўсе жылі ў доме, дзе было сем пакояў.
Аднойчы да іх прыехаў дзядуля Граф. Ён стаў жыць з імі, бо быў старэнькі.
Аднойчы Эля спала ў сваім пакоі, была ноч. Яна абдымала свайго мядзведзіка. Побач з імі спаў леў. Настала раніца. А дзвюх дзяўчынак не аказалася дома…" - так пачынаецца адна з дзіцячых казак, запісаная ў кнізе.
Чым яна скончыцца — даведаюцца чытачы. І не заўжды даросламу ўдасцца заранёў адгадаць, які фінал казкі раскажа дзіця, чыя мама ці тата ў турме.
«У гэтым адрозненне дзяцей, якія сутыкнуліся з гвалтам сістэмы ў адносінах да іх блізкіх. Гэтыя дзеці больш не жывуць у ілюзіях. Ім ужо зразумела, што не ўсе казкі сканчаюцца добра», — кажа Вольга Вялічка.
Самае галоўнае, на думку псіхолага, што дзеці ведаюць — іх бацькі нічога дрэннага не зрабілі. Што іх бацькі сядзяць у турме праз палітычныя погляды. Дзеці фармулююць так: «Яны хадзілі на маршы, бо хацелі для нас лепшага жыцця».
«Звычайна людзі у 30−40 гадоў канчаткова ўсведамляюць, што свет не заўжды справядлівы, — кажа псіхолаг. — А гэтыя дзеці сутыкнуліся з такой сітуацыяй у дзяцінстве. Сустрэліся з акіянам несправядлівасці».
Дзеці без зямлі пад нагамі
У гэтых дзяцей, на думку аўтаркі, не проста забралі дзяцінства. «У іх натуральна выбілі з-пад ног адчуванне базавай фізічнай бяспекі. Бо для дзіцёнка бяспека — гэта калі бацькі побач».
Але дзеці знаходзяць паратункі. Яны, хоць і мусілі стаць заранёў дарослымі, не развучыліся марыць:
«Людзі мараць, каб ім было добра. Калі мяне нехта пакрыўдзіў ці мама насварылася, то я абавязкова мару перад сном».
Іншы хлопчык, якому 8 гадоў, адказаў на пытанне так: «Мары — гэта вельмі важна. Без іх не было б такім прыгожым жыццё, і без мараў не зразумела, што чалавек хоча ў жыцці».
Палітыка — справа дзіцячая
У завяршэнні кнігі ёсць і артыкул пра тое, як гаварыць з дзецьмі пра палітыку. Бо калі мы не пагаворым, сцвярджае аўтарка, то яны самастойна і не заўжды канструктыўна прыдумаюць, як укласці ў сваёй галаве гэтыя палітычныя працэсы.
«Вельмі шмат працую з дзецьмі, якія застаюцца ў Беларусі. Яны прыходзяць у школы, дзе вісіць партрэт Лукашэнкі, дзе іх прымушаюць спяваць гімн, дзе усё прапітана ідэалогіяй, дзе ёсць дырэктыўны адзіна магчымы погляд на жыццё. А дома гэтыя дзеці збіраюць перадачы, пішуць лісты, робяць малюнкі для сваіх мамай ці татаў за кратамі, ездзяць у турму на спатканні. Мы разам шукаем спосаб, як зрабіць, каб той з бацькоў, хто ў зняволенні, не знікаў з жыцця дзіцяці».
«Спачатку была думка зрабіць рэкамендацыі, на што звярнуць увагу дарослым, якія зараз побач з дзецьмі. Але падалося, што гэта моцна перагрузіць кнігу. Найважнейшае, што я хацела ў ёй паказаць — гэта свет, у якім зараз жывуць дзеці. Магчыма, на наступны год мне хопіць розуму і досведу, каб у працяг гэтай кнігі напісаць рэкамендацыі для бацькоў».
Каму і навошта чытаць кнігу «Ад двух да пятнаццаці. Мая мама ў турме»
Вольга адрасуе сваю кнігу ўсім беларускам і беларусам, незалежна ад месца пражывання і палітычных поглядаў. «Мы самі сябе падзялілі. Але мы, беларусы, — такія, як ёсць. Іншых беларусаў у нас няма. Для мяне „ябацькі“ — такія ж беларусы, як і „змагары“. Калі цікава, што мы ўсе разам нарабілі з дзецьмі, то пачытаць любому варта».
