Віна выжылага і калектыўная адказнасць: чаму беларусы адчуваюць сорам за вайну ва Украіне і што з ім рабіць

Беларусы ў вайне Расіі з Украінай апынуліся назіральнікамі і сутыкнуліся з цкаваннем з боку ўкраінцаў, еўрапейцаў і сваіх жа суайчыннікаў. Яны выказваліся супраць вайны ў сацсетках і папракалі іншых за занадта жыццярадасныя пасты. Многія адчулі страх, бездапаможнасць і жах. Сацыёлаг, дырэктар Школы маладых мэнэджараў публічнага адміністравання SYMPA Наталля Рабава і псіхолаг Таццяна Петушок з Гродна па просьбе Hrodna.life паразважалі пра пачуццё віны і сораму ў беларусаў і распавялі, што з імі рабіць.

«Спецаперацыя» Расіі наўпрост закранула Беларусь. Расійская тэхніка ўвайшла ва Украіну праз беларускую мяжу. Аляксандр Лукашэнка пацвердзіў, што з тэрыторыі нашай краіны запускалі ракеты па Украіне. Уведзеныя супраць Расіі санкцыі закранулі бізнес і звычайных жыхароў Беларусі. «Прачнуцца» беларусаў заклікаў прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі.

З самага пачатку вайны беларусы выказваюцца супраць яе ў сацсетках. Некаторыя пішуць, што ім сорамна і яны адчуваюць віну. Іншыя кажуць, што ганарацца сваёй гісторыяй і заклікаюць не саромецца Радзімы. 27 лютага ў краіне ўпершыню з канца 2020 года прайшлі масавыя акцыі пратэсту — не толькі супраць рэферэндуму, але і супраць вайны.

У той жа час з’явіліся гісторыі пра цкаванне: дзеці беларусаў, якія эмігравалі, сутыкнуліся з булінгам у польскіх школах, беларусаў не хацелі абслугоўваць у еўрапейскіх краінах. Што ж адчуваюць беларусы і якога стаўлення ім чакаць?

Востры стрэсавы разлад і віна выжылага

Беларусы знаходзяцца побач з тэрыторыяй, дзе адбываецца надзвычайная сітуацыя, тлумачыць псіхолаг Таццяна Петушок. Мы сталі яе назіральнікамі. У выніку многія адчулі востры стрэсавы разлад. Для яго характэрныя пачуцці моцнага страху, бездапаможнасці і жаху.

У гэтым стане чалавек можа адчуваць віну выжылага — віну за тое, што ён не аказаў дастатковую дапамогу іншым. Гэтую з’яву часта можна назіраць у сітуацыі, калі чалавек з’яўляецца сведкам гвалту, распавяла псіхолаг Hrodna.life. Віна, якую мы прымаем на сябе як сведкі, ірацыянальная.

 — Гэта вельмі таксічнае пачуццё, з якога важна выходзіць, ссоўваючы фокус увагі на сваю зону адказнасці. Віна — гэта складанае пачуццё, якое складаецца з злосці на ўласныя дзеянні, і страху. Увесь гэты гарманальны кактэйль не можа не ўплываць на наша псіхалагічнае і фізічнае самаадчуванне. Калі мы доўга знаходзімся ў ірацыянальным перажыванні віны, мы злосць будзем разгортваць на сябе, а гэта вядзе да рэальных псіхічных разладаў і саматычных захворванняў — распавяла гродзенка.

У чым небяспека віны выжылага

У такім стане многія людзі становяцца агрэсіўнымі альбо наносяць пашкоджанні сабе. «Гэта можа быць грэбаванне доглядам за сабой (забываць паесці, папіць), такім чынам караючы сябе за тое, што адбываецца, — свядома ці несвядома, — распавяла Таццяна. — Магчымы сыход у алкагалізацыю, дэструктыўныя рэчы. Гэта небяспечна, таму што віна ідзе на разбурэнне мяне: я — вінаваты. Таму псіхолагі крычаць: турбуйцеся пра сябе, дыхайце, карміце сябе, не забывайце пра нейкія фізіялагічныя рэчы. Гэта тое, што важна кантраляваць, таму што гэта вяртае ў рэальнасць».

Таксама важна «называць рэчы сваімі імёнамі». Напрыклад, віна выжылага і канкрэтныя разлады з пэўнымі прыкметамі апісаны ў МКБ — Міжнародным класіфікатары хвароб. «Сам факт гэтага можа быць палёгкай: аказваецца, я адчуваю віну выжылага — са мной усё ў парадку».

— Чаму людзі пішуць так? Таму што яны людзі, і ў іх ёсць пачуцці. Самыя розныя: страх, жах, і той жа сорам. І пачуцці людзей не існуюць у вакууме, яны існуюць у грамадстве. Ёсць нават паняцце калектыўнага несвядомага, у якім утрымліваюцца і тыя рэчы, якія не выходзяць на ўзровень свядомых думак. Не думаю, што трэба нешта рабіць з гэтым пачуццём: калі яно ёсць, яго трэба пражыць, ні ў якім разе не гнаць, не рабіць выгляд самому сабе, што яго няма. Шчыра гаварыць аб сваіх пачуццях: мне сорамна, мне страшна. Але калі бачыш пацверджанне (у сацсетках, у размовах), што іншыя людзі адчуваюць прыкладна тое ж, узнікае адчуванне, што можна казаць за ўсіх, — мяркуе Наталля Рабава.

Не чытаць навіны і думаць пра «пазногцікі» — нармальна

На беларусаў лаюцца і беларусы — напрыклад, за маўчанне. Карэспандэнт Hrodna.life сустракала пасты кшталту: «Адпісалася ад усіх, хто маўчаў або выклаў фота з трэніроўкі».

Псіхолаг тлумачыць: на востры стрэсавы разлад чалавек рэагуе індывідуальна. Для адных нармальна дзейнічаць, для іншых нармальна заміраць. Псіхіка, каб выратавацца ад моцнага перагруза, рэгрэсуе на больш раннія стадыі рэакцыі. Такі рэгрэс дапамагае перажыць траўмуючую псіхіку сітуацыю. Таксама ёсць людзі, якія не «ўключаюцца» ў сітуацыю — гэта таксама нармальна, таму што мы розныя. Для кагосьці гэта невыносна настолькі, што немагчыма нават паглядзець на страшныя падзеі. Для такіх людзей ўключыцца ў кантэкст значыць паставіць пад пагрозу ўвесь свой свет. Рызыка застацца без сістэмы каардынатаў настолькі вялікая, што ахоўнай рэакцыяй псіхікі будзе пазбяганне.

 — Вайна — экзістэнцыйная сітуацыя. Такая, у якой паўстаюць вельмі важныя пытанні аб жыцці і смерці, аб тым, што на самай справе важна, а што ўсё роўна. Адпадаюць многія ілюзіі. Але для кагосьці сур’ёзнасць сітуацыі яшчэ не стала відавочнай, хтосьці выцясняе думку пра тое, што ўсё звыклае жыццё можа абрынуцца, і спрабуе рабіць выгляд, што ўсё нармальна. Іншых людзей гэта абурае — калі гаворка пра вельмі важныя рэчы, як можна пісаць пра няважнае? У чалавечай псіхікі шмат эфектыўных спосабаў адгароджвацца ад крыніц болю, страху, і тым больш страху смерці. Не думаю, што ў рэальнасці знойдзецца шмат людзей, якім на самай справе ўсё роўна, — пракаментавала Hrodna.life сацыёлаг Наталля Рабава.

Калектыўная і індывідуальная адказнасць

Лінія чалавечага жыцця бесперапынная, распавядае Таццяна. Пры гэтым мы адначасова пражываем сваё жыццё на некалькіх узроўнях. Першы ўзровень — індывідуальны. На гэтым узроўні я магу несці адказнасць толькі за свае ўчынкі і рашэнні, але не магу несці адказнасць за тое, што робяць іншыя.

 — Другі ўзровень — калектыўны. Тут «я» ідэнтыфікуюся з якой-небудзь супольнасцю, супольнасцю, да якой я адношу сябе па любой прыкмеце: нацыянальнасць, рэлігійныя перакананні, тэрытарыяльная прыналежнасць і іншыя. Калі мая супольнасць здзяйсняе дзеянні, якія супярэчаць маім перакананням і каштоўнасцям, то я цалкам заканамерна магу адчуваць віну за дзеянні супольнасці, да якой я сябе адношу, або сорам перад кімсьці за дзеянні супольнасці. Такім чынам чалавек сутыкаецца з канфліктам лаяльнасці, — распавяла псіхолаг Hrodna.life.

 — Важна ўсведамляць, на якім узроўні я зараз знаходжуся і якой ідэнтычнасцю ўключаюся ў тое, што адбываецца. Можна татальна перажываць сорам і віну на ўсіх узроўнях, а можна прызнаць, што цяпер непрымальная для мяне сітуацыя, але я не вінаваты ў тым, што адбываецца, так як я зрабіў усё, што ад мяне залежыць у гэтай сітуацыі. Тады я прызнаю пачуцці, але адначасова гэта не робіць мяне дрэнным чалавекам і захоўвае маю годнасць і цэласнасць, — мяркуе Таццяна.

У пачуццяў ёсць важная функцыя — паведамляць нам важныя дадзеныя аб навакольным свеце. Аналізуючы сацыяльныя з’явы ў гісторыі чалавецтва, сорам і віна на калектыўным узроўні могуць быць важнымі маркерамі сацыяльных трагедый.

 — Калектыўная адказнасць народа існуе ў пэўнай ступені. З аднаго боку, магчымасці простага беларуса ўздзейнічаць на ўладу і прыняцце рашэнняў вельмі абмежаваныя і часта спалучаныя з рызыкай. З іншага — яны ўсё ж ёсць, і калі яны не выкарыстоўваюцца, то папрокі суседзяў у тым, што вы не зрабілі нічога дзеля спынення вайны, — справядлівыя. Але важна казаць пра тое, што адказнасць — гэта адказнасць за дзеянні альбо бяздзейнасць, а не за сам факт таго, што я — беларус, — лічыць Наталля Рабава.

Ці трэба беларусам штосьці казаць ці рабіць для тлумачэння сваёй пазіцыі? Наталля лічыць, што трэба рабіць тое, што магчыма. Што менавіта і на які ўзровень рызыкі гатовы ісці кожны чалавек — вырашаць яму.

Чаму ўсе забыліся пра пратэст-2020 і «беларусаў-коцікаў»

Пасля выбараў 2020 года ў Беларусі прайшлі масавыя пратэсты, якія скончыліся рэпрэсіямі. Беларусы выбралі мірны пратэст. Тое, як мы тады ўставалі на лаўкі, зняўшы абутак, замілоўвала іншыя краіны, а нас называлі «коцікамі». Чаму ў свядомасці адбыўся пераход ад «коцікаў» да «агрэсараў»?

 — Таму што вайна — значна больш моцны трыгер. І таму што сучасны свет мае шмат моцных інфармацыйных нагодаў. На жаль, проста павелічэнне колькасці палітвязняў або чарговы тэрмін для актывіста ў Беларусі - ужо не трыгер. Ужо цяпер назіраецца, што вайна ва Украіне сыходзіць з перадавіц у некаторых краінах, хоць яна далёка не завяршылася, а колькасць ахвяр толькі павялічваецца, — тлумачыць сацыёлаг.

Таццяна прапануе не апеляваць паняццямі «беларусы», «украінцы», а пераходзіць на індывідуальны ўзровень. «Грамадства неаднастайнае. Заўсёды ёсць „я“ і „ты“. Няма „агульных“ беларусаў. Я не магу адказваць за кожнага, я нясу адказнасць за тыя дзеянні, якія прадпрымаю тут і цяпер у адпаведнасці са сваімі каштоўнасцямі».

Тым не менш, негатыўныя падзеі 2020 года дапамаглі беларускай ідэнтычнасці, якая ў многіх толькі пачала фармавацца, лічыць Таццяна Петушок. «Калі я магу абапірацца на вопыт, нават дзесьці балючы, гэта можа быць кропкай сілы і маёй устойлівасці. <…> Калі мая ідэнтычнасьць сфармаваная, калі я разумею і не саромеюся таго, што я беларус, то ўсе сацыяльныя працэсы, якія будуць праходзіць на калектыўным узроўні, мяне не пахіснуць. А калі я сама не ўстойлівая, то гэта будзе мяне «хістаць».

Што ўкраінцы адчуваюць па адносінах да беларусаў?

Па выніках апытання, праведзенага сацыялагічнай групай «Рэйтынг» на 1 сакавіка, 70% украінцаў ускладаюць віну за ўварванне выключна на беларускія ўлады і толькі 24% - на ўладу і народ Беларусі. Ва ўсіх макрарэгіёнах большасць (ад 60% на захадзе да 80% на ўсходзе) ускладаюць віну за ўварванне толькі на кіраўніцтва гэтай дзяржавы.

 — Кожны ўкраінец будзе адчуваць розныя пачуцці. Гэта залежыць ад індывідуальнага жыццёвага вопыту і акружэння. Калі ў маёй карціне свету ёсць беларусы, якія мяне падтрымліваюць і дапамагаюць, я буду да іх адчуваць адны эмоцыі. А калі я бачу толькі беларусаў, якія ракеты запускаюць, то буду адчуваць іншыя пачуцці - і гэта нармальна, — лічыць псіхолаг.

Пра стаўленне да беларусаў у Еўропе сведчаць ускосныя фактары — адмовы ў абслугоўванні ў банках і сэрвісах, факты гвалту ў адносінах да іх толькі таму, што яны беларусы, распавяла Натацця.

«І гэта ўсё ёсць, хоць пакуль і ў невялікіх маштабах. Але важна глядзець на дынаміку, і яна пакуль, як мне ўяўляецца, узрастае. Калі Беларусь усё ж пашле войскі ва Украіну, то варта чакаць ўзмацнення такога стаўлення», — лічыць сацыёлаг. Але ў сітуацыі вайны да ўсіх дадзеных варта ставіцца крытычна.

Важна зразумець, што рэальнасць, у якой беларусаў могуць цкаваць, існуе. Калі іншыя народы «наязджаюць» на беларусаў, яны дзейнічаюць рэактыўна, на эмоцыях, не бачаць канкрэтнага чалавека, а змешваюць усіх. Уступаючы ў камунікацыю, важна разумець, ці хапае ў вас рэсурсаў тлумачыць, пераканаць каго-небудзь ці абараніць сябе, не прыводзячы да эскалацыі канфлікту. Ёсць частка людзей, якія не гатовыя слухаць ці не гатовыя слухаць прама зараз, лічыць псіхолаг.

Што будзе далей, залежыць ад вынікаў вайны

Стаўленне да беларусаў у будучыні будзе моцна залежаць ад таго, калі і як скончыцца вайна. А гэта цяпер прадказваць вельмі складана, тлумачыць Наталля Рабава. Адносіны паміж народамі ўжо сур’ёзна сапсаваныя, але наколькі гэтая расколіна разыдзецца — пакуль складана сказаць.

— Хацелася б, вядома, каб грамадства вынесла ўрокі з усёй сітуацыі і ўлічвала іх, а не проста адмахнулася ад мінулай вайны, калі яна пройдзе, і пастаралася забыцца. Мне было б цікава вывучаць менавіта гэта. Але, напэўна, будуць вывучаць і многае іншае: стаўленне да пэўных людзей, палітычных лідараў, краінаў, народаў, падзеяў, дынамікі змены адносін. Вайна можа памяняць многае: палітычную сістэму, эканоміку, каштоўнасці, адносіны паміж людзьмі.