Як жылося гродзенцам пры паляках і «першых саветах», а таксама дзе працавалі і вучыліся падчас нямецкай акупацыі, распавяла 89-гадовая гродзенка Валянціна Дзядзель. Яе ўспаміны ўвойдуць у другую кнігу ад Hrodna.life.
Дзядзель Валянціна Аляксандраўна (дзявочае Цэрабей) нарадзілася ў 1930-м годзе ў Гродне на вуліцы Ерусалімскай. Праваслаўная.
Жыццё ў польскім Гродне
«Мая сям’я з пад Азёраў, там нарадзіліся тры сястры. Калі я ўжо была ў мамы на падыходзе, бацькі пераехалі жыць у Гродна. Пры паляках бацька быў рознарабочым. Памятаю, што была ў яго сезонная праца на сучаснай вуліцы Будзёнага. Там былі тытунёвыя склады, гэтыя будынкі дагэтуль захаваліся [сёння — офісны будынак і консультва Польшчы на Будзёнага, 48А — рэд.]. Мама даглядала дзяцей і падзарабляла вартаўніком у камісарыяце на Баніфратэрскай [суч. Свердлава — рэд.]. У адну з яе функцый уваходзіла вывешванне сцяга па святах. Аднойчы яна памылілася і не так яго вывесіла. Прыбег нейкі паліцыянт і стаў крычаць: „Цо пані нарабіла?“. Ён зразумеў, што яна не спецыяльна, і сказаў ёй хутка ўсё памяняць. Мама ў мяне была працавітая і часта ездзіла на вёску, а таксама добра вязала і гатовыя рэчы абменьвала або прадавала».
«Спачатку мы жылі на Ерусалімскай [суч. Антонава], а пасля пераехалі на Баніфрацкую і пасяліліся ў паўпадвале. Здымалі гэта памяшканне ў яўрэя Тарлоўскага. А ў яго было некалькі дамоў у гэтым месцы. Дзеці гэтага Тарлоўскага часта да нас прыходзілі. Хлопчыка звалі Рахіль, а вось імя дзяўчынкі ўжо не памятаю. Шкодлівыя былі і нічога не хацелі дома есці. Ні курыцы, ні яек. І вось, прыйшлі яны неяк да нас, а мама тады бульбу зварыла і паліла расолам ад селядца. Яны сядзелі і елі разам з намі, а іх мама дзівілася. Елі яны з задавальненнем, для іх гэта была незвычайная ежа. За сцяной у нас жыла таксама яўрэйка, яе называлі Шэнька. Памятаю, што ў яе барада расла і мазала яна яе чымсьці смярдзючым».
Вучыцца Валянціну бацькі адправілі ў школу пры Бернардзінскім касцёле. І гэта нягледзячы на тое, што сям’я была праваслаўная. Навучальная ўстанова знаходзілася недалёка ад дома. Усе навучэнцы хадзілі на вучобу ў спецыяльнай форме.
«У багатых была форма з шоўку, у бедных з саціны, у тым ліку і ў мяне. Я так хацела, каб мне мама пашыла з добрага матэрыялу, але мне так і не зрабілі. Я зайздросціла тым у каго былі такія фартушкі з шоўку. Я не магу сказаць, што мы дрэнна жылі за польскім часам, да нас, праваслаўных беларусаў, нармальна ставіліся. Жыць можна было і важна было быць самім сабой. У крамах многае давалі ў крэдыт, як кажуць «на кніжку». Багацце тавараў было такое, што цяжка перадаць словамі. Асабліва на пляцы Баторыя [суч. Савецкая плошча] і так да Старога моста быў актыўны гандаль. Напрыклад, аднойчы мы з мамай пайшлі за сукенкай, так нам у адной яўрэйскім краме з 10 злотых скінулі да 2. Без пакупак нікога не адпускалі, запісвалі ў сшытак і казалі потым прыносіць грошы. Давяралі людзям. Памятаю, перад самай вайной хацелі купіць пасцельную бялізну, а пасля падумалі, калі мы за ўсё гэта разлічымся. І што вы думаеце, на наступны дзень пачалася вайна — у Гродна прыйшлі савецкія войскі.
Яшчэ з польскага перыяду Гродна я памятаю 1935 год, калі памёр Пілсудскі. Гэта была сапраўдная жалоба, гараджане насілі чорныя павязкі. А мне прышылі тканіну такога ж колеру. Праз некаторы час у горадзе можна было ўбачыць надпісы «бей жыда», але вось пагромаў я не памятаю. Гродзенскія яўрэі былі багатыя, але некаторыя іх не любілі, бо за імі быў увесь гандаль".
1939 год. Новая школа і новая мова
Да прыходу ў Гродна саветаў, у сям'і Валенціны дома размаўлялі на польскай мове. Яе мама не хацела, каб на вучобе дзеці гаварылі з акцэнтам. Але з прыходам новай улады гродзенцам прыйшлося мяняць прынцыпы.
«Саветы прыйшлі імгненна, мая мама плакала ад радасці. Думала, будзе ўсім праца. Але першы час мы бачылі толькі вялікія чэргі за прадуктамі. Прыходзілася людзям у 4 раніцы ўставаць па хлеб, а камусьці па гарэлку. Такіх чэргаў мы ніколі не бачылі. Пры паляках табе дахаты ўсё насілі, галоўнае каб купляў.
Пры новай уладзе мяне адправілі зноў у другі клас, толькі ў новай школе на сучаснай вуліцы Акадэмічнай. Настаўнікі нешта казалі, а я не разумела. Асабліва я не магла зразумець літару «ж». Нам шанцавала, што першы час выкладалі ў школе мясцовыя настаўнікі, бо не паспелі прыехаць з усходу іншыя спецыялісты. Я памятаю, што ў першы час у савецкай школе не было формы і хадзілі дзеці, хто ў чым мог. А ў нас у Гродне да такога не прывыклі, і было дзіўна бачыць усіх у рознай вопратцы. Самае цікавае, што да канца 1940-га года я вывучыла рускую мову і ўсё здала на выдатна".
З пачаткам вайны перебраліся ў новы дом
Пры першых саветах мама Валянціны пайшла працаваць правадніком у цягнік «Гродна — Львоў». Яна ведала рускую мову і нават выступала агітатарам на сходах. Неўзабаве пачалася вайна, у Гродне з’явіліся немцы.
«У 1941 годзе вайна маму заспела ў Брэсце. Яна была ў рэйсе і ёй давялося пешшу вяртацца ў Гродна. Ішла каля тыдня пад кулямі, але вярнулася цэлая. Бацькі таксама не было першы час. Нас людзі палохалі і казалі, што дастанецца ад немцаў. Жорсткія былі людзі, але, дзякуй Богу, бацькі вярнуліся дадому».
Калі пачалася вайна з немцамі, сям’я Валянціны жыла на вуліцы Закрэнт [суч. Падольная]. У першы год вайны дом гродзенцаў згарэў і яны перабраліся ў іншы, які знаходзіўся каля піўзавода.
«Калі прыйшлі немцы, у Гродне было шмат свабодных кватэр, многіх гараджан перабілі, хтосьці ўцёк, таму можна было выбіраць любую пабудову пад жыллё. Мы пайшлі бліжэй да Нёмана і ўзялі дом каля піўзавода. Там раней жыла сям’я Карнацкіх, на дзвярах памятаю была таблічка з гэтым імем. Памятаю першых немцаў на матацыклах, усе такія дагледжаныя, з закасанымі рукавамі. Мне тады было 11 гадоў. Калі ты немцаў не чапаеш, зла ім не робіш і нармальна працуеш, то цябе не чапалі. Пры саветах стараліся ўсе спяшацца, а пры немцах наадварот, лаялі за спешку. Галоўная была якасць. У іх яшчэ трэба павучыцца парадку.
Побач з намі жыў галоўны інжынер піўзавода. Немец, прозвішча, здаецца, Золік. Часта прыводзіў палюбоўніц да сябе, ладзіў вечарынкі. А яго сям’я жыла ў цэнтры горада. Дык вось, каля дома быў парадак, дарожкі жоўтым пясочкам былі пасыпаныя, каменьчыкі пабеленыя і вакол чысціня. Калі дзе паперку знойдзе — усіх караў. Стараліся яму дагаджаць. Але неяк загадкава ён памёр у Гродне, мы не ведалі, што з ім здарылася".
Каб не кралі на рабоце, немцы давалі прадукцыю
Валянціна ўспамінае, што падчас акупацыі амаль уся яе сям’я працавала. Заробак і прадукцыя з месца працы давала магчымасць выжыць гродзенцам у цяжкі час.
«У нас сям’я вялікая і каб пракарміцца, трэба было працаваць. Бацька з адной сястрой пайшоў працаваць на піўзавод. Другая пайшла на тытунёвую фабрыку, а яшчэ адна ўладкавалася бухгалтарам на агароды каля Архірэйскага падворка.
Усе, хто працаваў, заўсёды прыносілі нешта дадому. Немцы ведалі, што мясцовыя будуць выносіць прадукцыю і стараліся даваць нешта работнікам. Напрыклад, хто працаваў на піўзаводзе, давалі па дзве бутэлькі піва за змену, так званы «дэпутат». Не ведаю, чаму так называлі [deputat — у польскай мове зарплата натурай, прадукцыяй — рэд.]. Хто на тытунёвай, таму па дзве пачкі папярос. А сястры на агародах давалі гародніну. І ўсе, хто ў нас працаваў, неслі прадукцыю дадому і складавалі ў склепе. Мы нічога не прадавалі, а наадварот раздавалі. А калі скрадзеж на прадпрыемстве, то маглі і забіць, вайна ўсё-такі.
Быў час, што пры немцах хадзілі ў кінатэатр, дзе сёння «Чырвоная зорка», ён быў для мясцовых. Для немцаў быў кінатэатр каля сучаснага ўнівермага [магчыма, кінатэатр «Спартак», ён жа «Люкс», «Ліра», «Апола», які не захаваўся — рэд.]. Туды можна было з 16 гадоў пайсці, хацелася і мне туды патрапіць. Так прыходзілася накручваць валасы, апраналіся прыгожа. Памятаю, як туды ўсіх запускалі, і быў той, які глядзеў за парадкам. І калі ён бачыў, хто лузгае семечкі, або паводзіць сябе дрэнна, то біў і выганяў".
Афіцэр у агародзе і беларускае таварыства
З-за таго, што сям’я Валянціны жыла ля Нёмана, яны часта бачылі нямецкіх салдат і афіцэраў, якія любілі там адпачываць і шпацыраваць па набярэжнай. Хтосьці да іх нават заходзіў. Пры немцах Валянціне давялося павучыцца і ў беларускай школе.
«Праз акно мы бачылі прыстань і ўсё было добра відаць. Немцы там выпівалі. Самае цікавае, што яны не танчылі на вечарынах. Дзіўна, але мы не ведалі чаму. Потым хтосьці сказаў, што ў іх танцы ў вайну былі забароненыя.
У Новым замку ў немцаў быў шпіталь. Мы часта назіралі, як там па садзе хадзілі немцы, а іх даглядалі санітаркі ў белых халатах. Аднойчы адзін начальнік са шпіталя выйшаў і пайшоў у бок нашай вуліцы. Вялікі такі, у форме і белых пальчатках, напэўна, нейкага вышэйшага чыну. А мама якраз тады ў агародзе нешта рабіла, ён падышоў і глядзіць на яе. Мы спалохаліся. Ён здымае свае пальчаткі і падыходзіць бліжэй. Нечакана ён узяў рассаду і паказаў маме, як трэба правільна садзіць у агародзе. Мы былі ў шоку. Потым яму вадой палілі рукі і ён пайшоў далей.
Дзесьці ў 1942-м годзе на сучаснай вуліцы Урыцкага немцы далі дазвол збірацца беларускаму таварыству, мясцовай інтэлігенцыі. Памятаю, што на другім паверсе была зала. Хадзілі туды ў асноўным праваслаўныя жыхары горада і духавенства, нават архірэй быў. З нашай сям'і туды хадзілі сёстры і мяне бралі. А я толькі рот раскрывала, калі бачыла, як там усё было культурна. Канцэрты часта давалі, усё сваімі сіламі арганізоўвалі. У гэтым жа будынку была і беларуская школа, дзе вывучалі нашу мову і іншыя прадметы. Памятаю, адна бабулька выкладала у нас нямецкую мову і аднойчы задала вывучыць верш, а мы на дошцы яго напісалі і прачыталі. Беларуская школа праіснавала толькі год. Як я разумела, немцы хацелі вырасціць з нас сваіх рабоў.
Выбух Старога моста і апошнія немцы
Больш за ўсё з дзіцячых успамінаў Валянціна памятае адступленне немцаў і ўзрыў галоўнага моста горада.
«З набліжэннем фронту берагі Нёмана пастаянна абстрэльвалі. Наш дом знаходзіўся паміж двух агнёў, часта прыходзілася адседжвацца ў склепе. Памятаю, калі немцы пачалі масава адступаць, мяне маці адправіла ў нейкую краму. Трэба было перайсці мост і трапіць на левы бераг. Я ішла па мосце і немцы якраз перавозілі сваю тэхніку. А адправіла мяне мама за булёнам, які заставаўся пасля варэння мяса. Лепшае немцы забіралі сабе, а жыжку аддавалі мясцовым. Чэргі былі страшэнныя. Хто стаяў першы ў чарзе, мог атрымаць добры навар, нават з кавалачкамі мяса, апошнім ужо даставаўся проста булён. Немцы давалі яшчэ маслянку. Усе бралі, бо есці хацелі.
Я ішла назад па мосце, а немцаў было яшчэ больш. Гэта не перадаць словамі, колькі там тэхнікі было. Ішла каля самага плота, але пакуль прайшла, гэта быў для мяне сапраўдны стрэс. Ты ідзеш, а там навокал раве тэхніка і крычаць салдаты: «Гэй, гэй, гэй…». Гэта было так страшна, але Бог мяне ўбярог і я дайшла жывой і цэлай дадому".
Валянціна ўспамінае, што немцы планавалі хутка перайсці Нёман і мясцовым не казалі, што плануць узарваць мост.
«Былі чуткі, што гэта можа адбыцца, але не ведалі калі менавіта. Мы жылі зусім побач. Мост узарвалі ноччу, нечакана. Быў такі грукат, што многія аглухлі. Майго бацьку хваляй адкінула ў іншы пакой. Раніцай мы выйшлі паглядзець мост, а там ужо віселі розныя кавалкі. Гэта было нешта.
Памятаю яшчэ пра адзін выпадак пры адступленні немцаў. Адна жанчына ўцякала з немцамі, хто яна ніхто не ведаў, але ў яе было немаўля і яна перадала яго нейкаму мясцоваму старому. Даручыла даглядаць. Дала грошай, каб у выпадку смерці пахаваў яго. Ці выжыла тое дзіця, я не ведаю".
Яўрэі павінны былі змагацца
Калі пачалася галоўная аперацыя па вызваленні Гродна савецкімі войскамі, сям’я Валянціны знаходзілася ў склепе. Выйшлі яны на вуліцу толькі калі пачулі рускую мову. У той момант савецкія часткі ўжо ўваходзілі ў горад.
«Так нас і вызвалілі. Ужо пасля вайны сястра распавядала, як бачыла дачку яўрэя Тарлоўскага, гаспадара дома на Баніфратэрскай, у якога мы жылі раней. Тая распавяла, што ёй з бацькам удалося выбрацца з гета і выратавацца, а жонка з сынам не захацелі ўцякаць і хутчэй за ўсё загінулі. Я лічу, што гродзенскія яўрэі павінны былі змагацца за сваё жыццё, усё роўна іх вялі на смерць і многія гэта ведалі. Гэтыя гродзенцы былі інтэлігентнымі і адукаванымі людзьмі, але амаль іх усіх перабілі. Пасля вайны ў Гродна лічыўся пісьменным той чалавек, які скончыў усяго 7 класаў».
