«Мы паняцця не мелі, што нас прыйдуць вызваляць». 84-гадовы гродзенец успамінае прыход саветаў і немцаў

Hrodna.life працягвае публікаваць успаміны гродзенцаў, якія нарадзіліся ў міжваенны перыяд. Гэтым разам у нас аповяд ад Рышарда Іванавіча Занеўскага, які жыў у 1930-х гадах у вёсцы Малышчына, а ў 1940-я з сям’ёй пераехаў у Гродна.

Рышард Іванавіч нарадзіўся ў 1934 годзе ў вёсцы Малышчына, сёння гэта Гродна. Каталік. Падчас Другой сусветнай вайны страціў бацьку і дом.

«Нас было чацвёра: бацька, мама, старэйшы брат і я. Да пачатку Другой сусветнай бацька на сваім кані працаваў на цагляным заводзе ў Гродне. Падвозіў цэглу на прадпрыемства. Тэхнікі раней не было і ўсё падвозілі коньмі.

Бацька зарабляў нармальна, мы жылі нядрэнна. Мама дома і ў агародзе займалася гаспадаркай. У нядзелю ўсе разам хадзілі ў Фарны касцёл".

Бацька сышоў на вайну з Германіяй, а ў Гродна ўвайшлі саветы

У верасні 1939 года жыццё ў Занеўскіх змянілася: карміцеля забралі ў польскую армію, а ў Гродна нечакана ўвайшлі савецкія войскі.

«За некалькі дзён да пачатку вайны бацьку прызвалі ў польскую армію. Ён дастаў сваю форму, у якой служыў у маладосці, узяў каня і пайшоў. Ён быў залічаны ў кавалерыю. Як сышоў, так і не вярнуўся.

Знаёмыя казалі, што бачылі яго, як ён перапраўляўся са сваімі таварышамі праз Віслу. Казалі, там ён патануў. Праўда ці не, я не ведаю. Маці падавала ў вышукі, ніякага адказу. Яна чакала да апошняга.

Калі бацька сышоў абараняць Польшчу, у Гродна ўвайшлі саветы. Нас вызваляць прыйшлі, так яны кажуць. Але мы жылі і да іх добра, мы нават паняцця не мелі, што нас прыйдуць вызваляць.

Яны прыйшлі і глупства тут праяўлялі - вельмі негатыўна ставіліся да багатых людзей. А якое тут багацце? Калі ў чалавека была пара коней і дзве каровы, значыць ён лічыцца кулаком. За гэта яго маглі вывезці ў Сібір або забраць усё, што ён меў".

Суседзяў расстрэльвалі і вывозілі

Новая ўлада некаторых суседзяў Занеўскіх у Малышчыне ў 1939 годзе саслала ў глыб Расіі, а кагосьці расстраляла.

«Па суседстве ў нас жыў радавы польскі паліцэйскі па прозвішчы Кох. Добры мужык і нікому ніякай шкоды не рабіў, у палітыку не ўмешваўся. Прыйшлі камуністы і яго да сценкі - расстралялі. Але за што? Ён жа быў звычайным рабочым.

Вельмі шмат каго павезлі ў Расію і яны не вярнуліся. Сям’я Мацковяк у Падкрыжаках мела маёнтак. Прыйшлі, раскулачылі і павезлі. Менавіта таму было не вельмі добрае ўражанне ад савецкай улады ў жыхароў Гродна і ваколіц. Нашу ж сям’ю не чапалі, у нас не было так званых багаццяў".

Мянялі ў яўрэяў золата на хлеб

Не паспелі камуністы асвоіцца ў Гродне, як горад у чэрвені 1941 года занялі немцы. Па ўспамінах Рышарда Іванавіча, у іх таксама былі свае парадкі.

«Мы працягвалі жыць у сваім доме ў Малышчына. Да канца 1930-х гг. старэйшы брат хадзіў у школу Каралевы Ядвігі [сучасны будынак аднаго з корпусаў Аграрнага ўніверсітэта], а я быў дома і дапамагаў маме па гаспадарцы. Да 1944 гады жылі нармальна: быў свой агарод, парасёнка трымалі. А потым ўсё прапала.

Немцы спачатку нармальна ставіліся, я б сказаў не было такой дзікасці як паказваюць у фільмах. Адзінае, што я памятаю дрэннае, дык гэта як да яўрэяў ставіліся на вуліцы. А нашы людзі дапамагалі вязням у гета — хадзілі мянялі хлеб на розныя рэчы, у тым ліку і залатыя.

У выніку пры адступленні ў ліпені 1944 года немцы спалілі наш хутар, а там было пяць дамоў. Сыходзілі яны і проста падпальвалі будынкі".

Немцы спалілі дом, маці пайшла шукаць жыллё ў горадзе

«У нас усё згарэла, а падчас баявых дзеянняў хаваліся мы ў склепе. У адзін з дзён нехта грукае ў дзверы і кажа: „Хозяин, хозяин выходи. Не бойтесь, русские пришли!“. Так мы чарговы раз сустрэлі савецкіх салдат. Куды ісці мы не ведалі, у выніку маці павезла нас да свайго брата ў вёску Зялёную за Багушоўкай, а пасля пайшла ў горад шукаць нам новае жыллё. Знайшла на вуліцы Грандзіцкай (сучасная Горкага), там у нашых суседзяў былі знаёмыя і яны параілі туды звярнуцца».

Пасяліліся ў яўрэйскай хаце

Пасяліліся Занеўскія ў доме № 9 па вуліцы Грандзіцкай. Там жыла яўрэйка. Падчас нямецкай акупацыі яна не патрапіла ў гета, але ў адзін з дзён яе знайшлі мёртвай.

«У доме былі два пакоі свабодныя і мы там пасяліліся. Там жыла яўрэйка, прозвішча ўжо не ўзгадаю, але казалі, што яна павесілася ў час вайны. Яшчэ да нашага прыходу многія рэчы гэтай жанчыны разабралі мясцовыя, але калі мы прыйшлі нешта яшчэ засталося. Так мы і засталіся жыць у гэтым доме.

Быліў нас суседзі Яблонскія. З іх дачкой я вучыўся ў школе. У іх дом нацыяналізавалі саветы і я думаў яны пасля з’ехалі ў Польшчу, а аказваецца засталіся ў Гродне. Песняка памятаю, які жыў каля бальніцы. Скончылася вайна і праз некалькі гадоў мы атрымалі новую кватэру ў горадзе".