Людзі і справы

«Тут загінулі яўрэі». Сям’я з Англіі ездзіць па Беларусі і ставіць мемарыялы ахвярам Халакосту

Сям’я Лазарус з Лондана ўжо амаль 14 гадоў усталёўвае ў Беларусі мемарыялы на месцы масавага забойства яўрэяў. У нас у іх няма ні сваякоў, ні каранёў. Іх сюды прывёў лёс. Свой 111-ы і 112-ы памятныя знакі Лазарусы адкрылі 30 ліпеня ў Свіслацкім раёне Гродзенскай вобласці.

У 2003 годзе Даяна і Майкл Лазарусы заснавалі Фонд імя Саймана Марка Лазаруса, каб захаваць памяць ахвяраў Халакосту ў Беларусі. Сёння ў гарадах, пасёлках і вёсках па ўсёй краіне стаіць 112 помнікаў. Іх распрацаваў беларускі архітэктар Леанід Левін.

«У пачатку 2000-х я прыехала ў Беларусь з дабрачыннай місіяй, ніяк не звязанай з устаноўкай мемарыяльных знакаў, — распавядае Даяна. — У адзін з дзён хтосьці з мінскай сінагогі патлумачыў мне, што ў Беларусі мноства месцаў, дзе забівалі яўрэяў у час вайны, але яны ніяк не пазначаныя і на гэта ў мясцовых яўрэяў няма сродкаў. Калі я вярнулася дадому, я пачала распытваць людзей, хто б мог дапамагчы ў гэтым праекце, але ўсе адмаўляліся. І тады мой муж Майкл сказаў: а чаму ж мы не можам гэта зрабіць? Так мы і пачалі».

Майкл Лазарус ідзе па лесе да мемарыяла. Магчыма, менавіта гэтай сцежкай у 1942 годзе і вялі яўрэяў на смерць

Загінулі, бо былі яўрэямі

Неўзабаве сям’я Лазарус прыехала ў Мінск ізноў ды сустрэлася там з кіраўніком амерыканскага яўрэйскага размеркавальнага камітэта ў Беларусі Марынай Фруман. Жанчына расказала англічанам, якія ім трэба атрымаць дазволы.

«Мы звярнуліся да ўпаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцяў і абмеркавалі гэтае пытанне, — распавядае Майкл. — Нам сказалі, што ідэя добрая, але спыталіся, што будзе напісана на мемарыялах. Мы адказалі: „Тут загінулі яўрэі“. У адказ нам прапанавалі пісаць на мемарыялах, што загінулі беларускія патрыёты. Але гэтыя людзі былі забітыя не як беларускія патрыёты, а менавіта як яўрэі».

Адзін з помнікаў адкрыты паблізу Свіслачы. Тут ва ўрочышчы Вішэвнік у гады Другой сусветнай вайны былі расстраляныя звыш 1,5 тыс. яўрэяў. Мясцовыя кажуць, што ў дні расстрэлу з зямлі доўга было чуваць стогны.

Замежныя мовы не хацелі ўзгадняць

Пасля доўгага абмеркавання чыноўнікі і інцыятары прыйшлі да згоды. На кожным помніку пазначана месца гібелі і колькасць загінуўшых, усе надпісы на трох мовах: беларускай, англійскай і іўрыце.

«Замежныя мовы на помніках спачатку прадстаўнікі ўлады не хацелі ўзгадняць, але праз нейкі час усе нашы ўмовы былі прынятыя. Перад рэалізацыяй праекта ў нас была просьба да мінскай яўрэйскай абшчыны: каб у мемарыяльную камісію ўвайшлі прадстаўнікі ўсіх яўрэйскіх арганізацый Беларусі», — дадаў Майкл.

Майкл Лазарус ля мемарыялу. Па ўспамінах мясцовых старажылаў, тут у 1942 годзе выкапалі тры вялікія яміны і некалькі дзён звозілі сюды яўрэяў са Свіслацкага раёна.

З вялікай ямы смерці выбраўся адзін яўрэй

Менавіта гэта ўмова — удзел усіх арганізацый — дапамагла многім маленькім мястэчкам атрымаць мемарыял. Напрыклад, у Свіслачы шмат гадоў збіраў інфармацыю пра загінуўшых яўрэяў прадстаўнік праграмы яўрэя-хрысціянскага дыялогу «Шомэр Інтэрнэшнл» Валер Якута. Тое, што ў гэтым месцы ўсталявалі мемарыял, гэта і яго асабістая заслуга.

«На месцы, дзе спачывае больш за 1500 ні ў чым не вінаватых чалавек, доўгі час быў савецкі помнік з зоркай. Але сёння ўсталявалі правільны мемарыял, які паказвае, што тут загінулі менавіта яўрэі. Гэтыя людзі былі асуджаныя на смерць, бо былі не той нацыянальнасці, — распавядае Валер. — Мне ўдалося адшукаць сведак тых падзей. З трох велізарных рвоў, дзе сёння калгаснае поле, удалося выбрацца толькі аднаму чалавеку. Гэта быў мясцовы футбаліст, ён змог дабрацца да знаёмых і хаваўся ўсю вайну».

Цікава, што Валер сёння жыве менавіта ў тым доме, дзе хаваўся гэты яўрэйскі футбаліст.

Мемарыял ля сінагогі ў Поразаве. У час Другой сусветнай загінула каля 300 мясцовых яўрэяў

Мемарыялы будуць усталёўваць і далей

На адкрыццё мемарыялаў у Свіслач і Поразава прыехала шмат гасцей, сярод іх пасол Германіі ў Беларусі Петэр Дэтмар, рабіны з Беларусі і ЗША, прадстаўнікі розных яўрэйскіх арганізацый і іншыя.

Сям’я Лазарус адзначыла, што мемарыялы будуць усталёўвацца ў Беларусі да таго моманту, пакуль усе месцы масавай гібелі яўрэяў не будуць ушанаваныя. Са слоў прадстаўнікоў яўрэйскіх арганізацый, у Беларусі яшчэ каля 500 месцаў, дзе адбываліся масавыя забойствы яўрэяў.

Вядома, што да праекту англічан далучыліся інвестары з ЗША.

Мінскі рабін Рыгор Абрамовіч чытае малітву ля мемарыяла ва ўрочышчы Вішэвік

Падзяліцца

Апошнія запісы

«Інтэрнэт — сіла. Да 2020 улады гэтага не разумелі». Стваральнік Гродзенскага форума расказаў пра байнэт нулявых

Гродзенскі форум існуе больш за 20 гадоў і абнаўляецца дагэтуль. Людзі ўсё яшчэ шукаюць там…

7 лістапада 2024

Грэчка з чарніцамі, жывая музыка і «сарамлівы» стрыптыз. Рэстаранам «Беласток» у Гродне і Grodno ў Беластоку споўнілася 50 гадоў

У Гродне працуе рэстаран «Беласток», а ў польскім Беластоку – бар Grodno. У 1974 годзе…

5 лістапада 2024

«Прабіце, калі ласка». Як у Гродне адным талончыкам ламалі сістэму

Гродзенскія кантралёры - самыя суровыя, а пасажыры - самыя дружныя. Квіток можна на выхадзе з…

4 лістапада 2024

«Мяне не перамагчы, я не спаборнічаю». Гродзенка перанесла аперацыю на ствале галаўнога мозгу — вось як змянілася яе жыццё

Раніцай гродзенка Людміла Юрахно як звычайна пайшла на працу, але дадому вярнулася толькі праз паўгода.…

1 лістапада 2024

«Воку няма за што зачапіцца». Спыталіся ў дызайнера, што не так з інтэр'ерамі гродзенскіх устаноў

Гродзенцы скардзяцца, што шмат якія ўстановы ў горадзе выглядаюць аднолькава. Напрыклад, некаторых расчаравалі рэндары інтэр'ераў…

31 кастрычніка 2024

Куды з’ездзіць на Хэлоўін у Гродзенскай вобласці: 5 містычных месцаў ад замкаў да млыноў

Адчуць таямнічую атмасферу Хэлоўіна можна ў розных месцах Гродзеншчыны: у рэгіёне мноства закінутых сядзіб, старажытных…

29 кастрычніка 2024