Падпольным тэатрам у Беларусі займацца значна цікавей, чым незалежным тэатрам за мяжой, лічыць крыніца рэдакцыя. Аднак акцёры, якія праявілі грамадзянскую пазіцыю, вымушаныя былі з’ехаць з краіны. У дзяржаўных тэатрах збяднеў рэпертуар. Рэдакцыя Hrodna.life разбіралася, што цяпер адбываецца ў Гродне.
Вясной 2022 года ў Гродне праходзіў нетыповы монаспектакль. У звычайным прыватным доме для антуражу чорнай тканінай абважвалі сцены аднаго з пакояў. Пахла старымі рэчамі. Гледачам, якіх запрашалі асабіста, на пліце пагрэлі ваду для гарбаты. Хтосьці грэўся старкай. Запрошаныя не знялі куртак. А пасля спектакля яшчэ гадзіну стаялі на вуліцы і абмяркоўвалі ўбачанае.
Такіх неафіцыйных паказаў акцёр і рэжысёр Васіль правёў больш за 30. Яны праходзілі ўтоена, толькі для «сваіх». Акцёры не вучыліся ў спецыяльных школах, рэквізіт зрабілі «на каленцы», дэкарацыі — з падручных сродкаў. Затое, на думку арганізатара, ён выбіраў вострыя тэмы, якія хвалююць людзей і рэзаніруюць з іх болем. Незалежны тэатр ён называе марай усяго жыцця.
«Калі я прыйшоў у прафесійны тэатр, я зразумеў, што творчасці nам няма. Там ёсць дзяржзаказы, традыцыі, штампы як рэжысёрскія, так і акцёрскія. Хацелася чагосьці большага — творчага, сучаснага і таго, што адпавядае рэчаіснасці, якой яе бачу я і мае гледачы, мае сябры», — распавёў Васіль. Дзяржаўны ж тэатр кантралюецца Міністэрствам культуры, ідэолагамі, а рэжысёрам не даюць стварыць нешта новае.
Як гродзенскія тэатры страцілі вядучых акцёраў
У верасні 2020 года ў Гродне падчас акцыі пратэсту затрымалі актрысу Валянціну Харытонаву і яе мужа рэжысёра і акцёра Сяргея Курыленку. У гэты час у тэатры іх калегі спынілі п’есу ў знак пратэсту і сышлі са сцэны пад апладысменты. Затрыманыя выйшлі з РАУСа праз некалькі гадзін, а акцёраў і тэхнічны персанал, якія спынілі спектакль, чакала размова з дырэктарам тэатра. Акцёраў прымусілі пісаць тлумачальныя.
Актрыса Лізавета Мілінцэвіч звольнілася сама ў той жа дзень. Пазней звольнілі вядучага акцёра Ігара Уланава, потым — галоўнага рэжысёра Генадзя Мушперта і рэжысёра-пастаноўшчыка Сяргея Курыленка. Частка трупы заявіла аб далучэнні да страйку. Пасля гэтага звольнілі яшчэ 10 супрацоўнікаў тэатра. Большасць звольненых — вядучыя акцёры, на якіх былі заточаныя спектаклі. У наступным драмтэатр не працягнуў кантракт з актрысай Аксанай Плікус. Звольніўся харэограф і балетмайстар Аляксандр Цебянькоў і фатограф Руслан Хілімончык.
«Нам стала няма чаго граць, таму што рэпертуар быў заточаны на канкрэтных людзей, гэтыя людзі ўзялі і сышлі. <…> Сваім сыходам яны падставілі ўсіх», — казаў пасля пра гэта заслужаны артыст Беларусі Аляксандр Шаўкаплясаў.
На снежань 2021 года забяспечанасць кадрамі ў сферы культуры ў Гродзенскай вобласці была самай нізкай сярод рэгіёнаў Беларусі — 93% (у цэлым па краіне — 96%). Як мінімум 300 работнікаў культуры ў 2020−2021 гг звольнілі па ўсёй краіне з-за «дэструктыўнай пазіцыі», распавёў sb.by міністр культуры Анатоль Маркевіч. Пазней тэкст з сайта выдалілі, але ён захаваўся ў вэб-архіве.
З-за звальнення акцёраў бліжэйшыя спектаклі прыйшлося адмяніць. У тэатры паведамілі, што закрылі яго на рэпетыцыйны перыяд нібыта для прафілактыкі каранавіруса. Тады акцёры вырашылі паказаць спектакль «451 па Фарэнгейце» прама на вуліцы — у адным з гарадскіх двароў. На паказ прыехала міліцыя і аўтазак, а людзей папярэдзілі пра адказнасць за ўдзел у несанкцыянаваным мерапрыемстве. Гэта не напалохала 400 гледачоў, якія занялі ўвесь двор.
Акцёры «лялек» заступіліся за калегаў з «драмы». І паўтарылі іх лёс
За калег з драмтэатра заступіліся акцёры тэатра лялек — запісалі відэа ў іх падтрымку. «Пакуль акцёры не выказвалі сваю грамадзянскую пазіцыю, пра іх выходзілі хвалебныя водгукі ў СМІ, іх узнагароджвалі званнямі, прэміямі. Але як толькі яны выказаліся, яны сталі бяздарнымі і непатрэбнымі. <…> Калі мы бюджэтнікі, гэта не значыць, што мы не маем права на ацэнку сітуацыі ў краіне», — сказалі акторы.
Некаторыя з іх у выніку падзялілі лёс калегаў. Пасля выбараў і пратэстаў 2020 года з тэатра лялек сышлі Аляксандр Рацько і Віталь Лявонаў. Акцёрам Анастасіі Суханосік, Івана Добруку і Аляксандру Енджэеўскаму ў лістападзе 2021 года прапанавалі напісаць заявы аб звальненні па пагадненні бакоў. Усе трое былі актыўна занятыя ў рэпертуары. Яшчэ адна страта — Васіль Прабадзяк. Акцёр з’ехаў з Гродна ў Расію і працуе ў адным з тэатраў Разані. Разам з ім пакінула Гродна і яго жонка, Ларыса Мікіна-Прабадзяк — галоўны мастак тэатра лялек.
«За што»
Праз год пасля падзей гродзенскія акцёры стварылі ў Вільні «Театр Августа». Ён афіцыйна існуе з кастрычніка 2021 года. Удзельнікі - тыя, каго звольнілі за паслявыбарчыя пратэсты. Незадоўга да ад’езду яны пастаноўкай на адной з незалежных пляцовак Гродна ўшанавалі памяць ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Амаль адразу пасля гэтага шматлікім прыйшлося пакінуць Беларусь.
У супрацоўнікаў «Театра Августа» — гарызантальныя адносіны. Касцюмы і дэкарацыі яны робяць сумесна, самі прыбіраюць дэкарацыі пасля спектакля, а святлом падчас спектакля кіруе сам рэжысёр.
Яны дазваляюць сабе выказвацца на хвалюючыя іх тэмы. Напрыклад, ставілі п’есу беларускага драматурга Дзмітрыя Пражко «Трэцяя змена» — пра жнівень, «канец лета і канец эпохі». І спектакль «За што» — пра рэпрэсіі ў БССР.
«За мяжой ёсць вялікая супольнасць беларусаў, якія гатовыя хадзіць на спектаклі, плаціць грошы за квіток, а тут квіткі каштуюць значна даражэй, чым у Беларусі. Але ўсё роўна гэтыя спектаклі не такія вялікія і не такія масавыя. Таму рабіць спектаклі за мяжой вельмі цяжка, бо няма бюджэтаў. Але ёсць велізарнае жаданне», — лічыць крыніца Hrodna.life.
У Беларусі той жа час адмянілі сустрэчу, прысвечаную Халакосту. У пракуратуры акцёрам прыгразілі артыкулам за распальванне варожасці.
Гродзенскі тэатр: з «адлюстравання жыцця» ў «экран эскапіста»
Падчас пратэстаў 2020 года актрыса драмтэатра Марыя Бутрымовіч адмовілася граць ролю ў камедыйным спектаклі, пакуль на вуліцы б’юць людзей. Яна прапанавала гэта іншым акцёрам: не страйкаваць, але і не граць камедыі. Замяняць спектаклі дырэктар адмовіўся, а Марыя пазбавілася 70% заробку на тры месяцы. Падобны сход прайшоў у Тэатры лялек. Каля месяца там гралі толькі дзіцячыя спектаклі. А потым пратэсты, затрыманні і рэпрэсіі «ўвайшлі ў звычку» — і тэатр запрацаваў як раней.
У афішы драмтэатра на люты 2023 года значыцца сем камедый, адна трагікамедыя і сатырычны спектакль, жанр якога пазначаны як «неверагодная падзея». Чатыры з іх паставіў рэжысёр Сяргей Яскевіч, які ў лістападзе 2020 прыйшоў на месца звольненых калегаў. Да гэтага ён працаваў у Гомельскім абласным драматычным тэатры, Мазырскім драматычным тэатры імя Мележа, Слонімскім драматычным тэатры.
«Тое, што граюць на дзяржаўных пляцоўках, — гэта, на жаль, калькі з серыялаў, камедый мінулага або пазамінулага стагоддзя, якія гралі на Захадзе. Гэта тое, што ўжо адкінулі - не тое, што хвалюе сучаснага гледача», — лічыць Васіль. На яго думку, у тэатрах баяцца раскрыць навакольную рэчаіснасць. Тэатр з «адлюстравання жыцця» ператварыўся ў «экран эскапіста». Ёсць і іншае меркаванне: маўляў, на камедыі людзі ходзяць больш ахвотна — такія спектаклі больш касавыя.
«Гэта правінцыйна»
У Тэатры лялек сітуацыя выглядае па-іншаму. Дарослага гледача чакаюць «Вій» і «Локіс». 18 лютага адбудзецца прэм’ера — «Казка ночы. Гісторыя адной Маці» паводле Г. Х. Андэрсана. Па назіраннях суразмоўцы рэдакцыі, глядач тэатра лялек і драмтэатра — розны. «Я не ведаю людзей, якія ходзяць і туды, і туды», — адзначае крыніца.
Абодва суразмоўцы Hrodna.life лічаць, што такую розніцу можна растлумачыць кіраўніцтвам. Тэатрам лялек кіруе былая актрыса Марыя Шабашова. Да яе ў некаторых супрацоўнікаў тэатра ёсць пытанні, але яна, па іх словах, разумее патрэбы акцёраў. «Драмам» кіруе Ігар Гедзіч — былы вайсковец, начальнік групы ўпраўлення Генеральнага штаба Узброеных Сіл, палкоўнік запасу, дэпутат Гродзенскага гарадскога Савета дэпутатаў 28-га склікання.
«Больш невыносна. Надзеі на перамены пакуль так і застаюцца надзеямі, а тое, што адбываецца ў „храме мастацтва“ цяпер… Напэўна, гэта дакладнае і літаральнае адлюстраванне ўсяго таго, што адбываецца ў краіне. Самае абсурднае ў нашай сітуацыі тое, што людзі, якія ў кантэксце тэатра проста смешныя і недарэчныя, і якіх, па-добраму, на гарматны стрэл нельга падпускаць да гэтай справы, прызначаюцца „кіраўнікамі“, а калі дакладней, „глядзяць за тэатрам“. Вось яны і стараюцца апраўдаць давер — „глядзяць“», — напісаў 2021 годзе, сыходзячы з тэатра Аляксандр Цебянькоў.
«Акцёры ў драме класныя, але ў іх не было іншых рэжысёраў, іншых задач. Наколькі я ведаю, цяперашнія акцёры выюць ад новага рэжысёра. Хочуць звольніцца. Не ў такім тэатры яны хацелі працаваць. Хацелася б цікавай працы, а не хадзіць з-пад палкі. [Тое, што ставіцца] - дрэнна, нецікава, няма задумак, дрэнныя мізансцэны. Гэта правінцыйна — не ўзровень абласнога драматычнага тэатра», — лічыць суразмоўца Hrodna.life.
«Прыгонны тэатр»
Цэнзура існавала і ў Тэатры лялек. «Мы як прыгонны тэатр — не маглі паказаць тое, што хацелася нам. А калі і маглі, то пад вялікі цэнзурай», — распавяла крыніца рэдакцыі. Асабліва прыкметна гэта стала пасля 2020 года. Спектаклі прыходзіла прымаць спецыяльная камісія. Свае заўвагі і пажаданні камісія даносіла рэжысёрам. Тыя асцярожна перадавалі яе акцёрам, фільтруючы і недагаворваючы.
З 2020 года на тэатр пачалі выдзяляць менш грошай з бюджэту. У выніку пастаноўкі сталі выходзіць радзей. «Я не скажу, што спектаклі ў якасці ўпалі, але сталі менш, прасцей. Рэжысёры імкнуліся зрабіць з маленькага бюджэту хоць штосьці», — лічыць суразмоўца.
Што з незалежным тэатрам цяпер?
Нейкі час таму Васіль з’ехаў з Беларусі з меркаванняў бяспекі. Незалежнага тэатра, нават падпольнага, у Гроде больш няма. Яго спасцігла тая ж доля, што папярэднія спробы стварыць тэатральныя праекты. Напрыклад, група сучаснай харэаграфіі «ТАД» спыніла існаванне з-за адсутнасці фінансавання і пляцоўкі. Тое ж здарылася са студыяй «Амальгама». Яўгенія Рамановіч, якая развівала кантэмпарары танец у прасторы «Дом 46», з’ехала ў Амерыку.
— [Займацца незалежным тэатрам у Гродне] - вопыт вельмі цяжкі, небяспечны і складаны, але вельмі займальны. Падпольным тэатрам у Беларусі займацца значна цікавей, чым незалежным тэатрам за мяжой, — лічыць суразмоўца.
Часцей за ўсё прыватныя тэатры вузка накіраваныя. Гэта харэаграфічныя, пластычныя, музычныя тэатры. Прыватныя драматычныя групы сустракаюцца рэдка. На думку суразмоўцы, такія праекты не атрымліваюць падтрымкі і не могуць рэалізавацца на дзяржаўных пляцоўках, таму што з’яўляюцца «нефарматам».
«У Беларусі вельмі шмат незалежных тэатраў. Але яны ў настолькі глыбокім падполлі, што гродзенскія трупы не ведаюць аб брэсцкіх, брэсцкія — пра гомельскіх, гомельскія — пра гродзенскіх або мінскіх. На сёння гэта вельмі закрытыя пляцоўкі», — распавёў Васіль.
Ва ўмовах нармальнай эканомікі незалежнаму тэатру можна зарабляць на жыццё паказамі, лічыць Васіль. У Беларусі гэта немагчыма праз шэраг абмежаванняў: рэестр арганізатараў, рэестр выканаўцаў, гастрольныя пасведчанні, «чорныя спісы», вызначэнні «нізкага мастацкага ўзроўню». У Беларусі быць прыватным тэатрам нявыгадна, мяркуе суразмоўца рэдакцыі — складана набраць гледача. Акрамя таго, будуць складанасці з арэндай прафесійнай пляцоўкі.
Пошук
Тэатр у Беларусі адстае ад сучаснага еўрапейскага. Тыя, хто жыве за мяжой, могуць убачыць, як працуюць у Еўропе, а потым вярнуцца дадому і зрабіць тэатральнае мастацтва крыху лепшым, лічыць суразмоўца.
«Неабавязкова вяртацца на свае месцы. Можна адкрываць новыя камерцыйныя незалежныя тэатры і рабіць бесцензурна тое, што падабаецца трупе, акцёру, рэжысёру, тое, што будзе падабаецца гледачу. Новыя формы, пошук магчымасці і хадоў».
— Пра што будзе твой першы спектакль у Беларусі?
— А я яшчэ не ведаю, — адказаў Васіль. — Гэта залежыць ад таго, якія будуць абставіны — эмацыйныя, пачуццёвыя, фактычныя. Гэта ўсё павінна злучыцца, і тое, што будзе хваляваць больш за ўсё, адаб’ецца на сцэне.
Гэты матэрыял падрыхтаваны дзякуючы вашай падтрымцы на Patreon
Hrodna.life працуе для вас. Калі вам падабаецца наша выданне, калі ласка, падтрымайце нас, стаўшы падпісчыкамі на Patreon. Гэта дазволіць нам рыхтаваць яшчэ больш цікавых аўтарскіх матэрыялаў.
Чытайце таксама:
