Як змянілася жыццё пасля таго, як яна даведалася пра ВІЧ-статус, як будавала адносіны і нараджала дзяцей, якія ёсць стэрэатыпы ў адносінах да людзей з ВІЧ-статусам, а таксама пра тое, як выглядае лячэнне ў Беларусі і за мяжой і чым адрозніваецца звычайны дзень чалавека з ВІЧ і чалавека без ВІЧ — пра ўсё гэта расказвае Таня. З ёй пагаварыла журналістка з Гродна Дарья Гардзейчык у падкасце «Іншыя гісторыі». Падтрымала праект арганізацыя «ІншыЯ». На Hrodna.life чытайце скарочаны варыянт расказу Тані.
Як Таня ледзь не патрапіла за краты. У радзільні
Ведаеце, як выглядаюць у радзільных дамах палаты для жанчын, якія жывуць з ВІЧ? У нашым невялікім горадзе ў радзільным доме ёсць асобная палата для ВІЧ-станоўчых людзей. Яна зачыняецца на жалезныя дзверы, у якіх ёсць «вечка» як у турме, і ў гэтае «вечка» падаюць ежу. Вокны з кратамі.
Калі я прыйшла нараджаць другое дзіця, то з усімі пачала гутарку, што калі вы мяне ў гэтую палату заселіце, вам хана. У любую іншую, хоць у камору, але не ў гэтую палату. Мне чамусьці было вельмі страшна туды трапіць. Нават не з-за дыскрымінацыі, а ў прынцыпе з-за таго, як гэта ўсё зроблена для жанчыны, якая спазнала шчасце мацярынства: ёй прынеслі дзіця на рукі, а яна сядзіць у нейкай камеры.
Мяне засялілі ў агульную палату, але дзіця не далі ў палату. Я яе наведвала толькі, а потым ужо з радзільні забрала дадому. Мне не далі маё дзіця, але ў маёй палаце былі дзве жанчыны з дзецьмі, у якіх быў цяжкі стан здароўя, і гэтых дзяцей я глядзела, а маё мне не прынеслі, бо ёй трэба было тэрапію першыя дні абавязкова даваць. Ёй рабілі кропельніцы.
Дзецям, якія нараджаюцца у ВІЧ-станоўчых маці, даюць невялікія дозы тэрапіі для прафілактыкі, бо ўсе дзеці адназначна нараджаюцца з нейкай хоць і невялікай колькасцю віруса ад мамы. Здаровы арганізм дзіцяці здольны гэты вірус перамагчы.
Даша: Я яшчэ чула, што толькі кесарава…
Таня: Гэта было раней. Цяпер ужо даказана, што жанчына можа нараджаць самастойна, калі ў яе добры імунны статус.
Даша: Наколькі я ведаю, у цябе двое дзяцей. І яны здаровенькія?
Таня: Здаровенькія.
Я працую ў актывізме і займаюся паляпшэннем якасці жыцця людзей, якія жывуць з ВІЧ. Мой бацька быў вайскоўцам, таму мы часта пераязджалі. Але з маіх 12 год мы жылі ў невялікім горадзе ў Беларусі з 60 тысячамі насельніцтва.
Чытайце таксама: «Не існуе ніякай „нармальнай большасці“». Пра каго і для чаго Даша Гардзейчык запусціла падкаст «Іншыя гісторыі«
Пра ВІЧ пачула ў школе. Там абзываліся «спідознікамі»
ВІЧ. Я ўпершыню пачула гэтую абрывіятуру, калі мне было гадоў 7−8, у школе. Тады адбывалася нейкая акцыя барацьбы са СНІДам, і настаўнікі з настаўніцамі мусілі распавесці нам штосьці пра перадачу віруса імунадэфіцыту чалавека. Тады я, вучаніца другога класа, не зразумела прыблізна нічога, бо для мяне было загадкай, што такое «ін'екцыі» і «палавы шлях». Памятаю толькі, што ў нейкі час у школьным калідоры пачала чуць словы «спідознік» і «спідозны» — гэта ў нашай школе была такая абраза для асобы, якая табе не падабаецца. А засвоіць я ў другім класе мусіла насамрэч наступнае: вірус імунадэфіцыту чалавека, калі пранікае ў арганізм, уздзейнічае на клеткі імуннай сістэмы. Арганізм перастае эфектыўна змагацца з вірусамі, бактэрыямі, з якімі да гэтага нармальна даваў рады.
СНІД — гэта апошняя стадыя ВІЧ: калі здаровых клетак настолькі мала, што арганізм ужо не можа даць рады вірусам і бактэрыям, і гэты стан называецца сіндромам набытага імунадэфіцыту.
Калі ВІЧ толькі пачалі выяўляць — гэта было у канцы 70-х-пачатку 80-х, — лекаў ад гэтай хваробы не было. А зараз — ёсць. Дакладней, пакуль немагчыма пазбавіцца ад ВІЧ цалкам і назаўсёды, але калі асоба своечасова прымае лекі (якія называюцца антырэтравіруснай тэрапіяй, бо ВІЧ — гэта так званы рэтравірус), то яе жыццё не адрозніваецца ад жыцця чалавека з ВІЧ-адмоўным статусам.
Каханне, вяселле і… СНІД. Невядома адкуль
Са сваім будучым мужам Таня пачала спаткацца, яшчэ калі ёй было 15. Ажаніліся яны, калі ім было па 20. Праз два гады нарадзілася старэйшая дачка. Гэта быў 2008 год.
Таня ў той час працавала выкладчыцай у школе і класным кіраўніком. Таму праводзіла інфармацыйныя гадзіны і мерапрыемствы пра ВІЧ. «Але ў выніку, калі з гэтым сутыкнулася, то зразумела, што вельмі мала ведаю», — кажа яна.
«Калі нам споўнілася па 29 гадоў — мы аднагодкі з мужам — стан яго здароўя рэзка пагоршыўся. Яго паклалі ў бальніцу, каб высветліць, што ўвогуле адбываецца. Вельмі доўга не маглі зразумець, пакуль не ўзялі аналізы на ВІЧ. Аказалася, што ў яго ўжо стадыя СНІДу».
Як можна падхапіць ВІЧ?
Праз неабаронены палавы кантакт (а дакладней вагінальны і анальны сэкс з пранікненнем; зафіксаваных выпадкаў перадачы ВІЧ праз аральны сэкс не было). Праз забруджаныя іглы шпрыцоў або праз іншыя вострыя прадметы, калі кроў чалавека з ВІЧ-станоўчым статусам можа трапіць непасрэдна ў кроў іншага чалавека.
Як мужу Тані і ёй самой перадаўся вірус, яны так і не высветлілі.
«Калі мужу паставілі дыягназ, я пайшла здала аналізы і, адпаведна, паставілі дыягназ і мне. Праводзілася эпідрасследаванне: размаўлялі і з намі па-асобку, як мы думаем, адкуль гэта ў нас, і мы размаўлялі паміж сабой. Але так і не высветлілі, як гэта магло прыйсці ў нашае жыццё».
Што такое эпідрасследаванне
Гэта калі лекар-эпідэміёлаг задае пэўныя пытанні: ці былі рызыкоўныя сітуацыі. Абмяркоўваецца, што магло прывесці да заражэння. Напрыклад, ужыванне ін'екцыйных наркотыкаў. У мужчын звычайна пытаюцца, ці былі сувязі з мужчынамі. Пытаюцца пра камерцыйны сэкс, хаця яны гэта называюць прастытуцыяй. Калі былі нейкія партнёр_кі, просяць іх кантакты, каб праверыць і іх на ВІЧ.
Мне так дзіўна, што пачынаецца нейкае расследаванне з-за таго, што чалавек на штосьці захварэў. Кшталту, няма ж такога, што я прыйшла з віруснай пнеўманіяй, а мне кажуць: «Ну давай расказвай, дзе падчапіла, ад каго, давай пазвонім усім, з кім ты кантактавала».
Гэта парушэнне правоў ВІЧ-станоўчага чалавека. І акрамя таго, падчас эпідрасследавання чалавек, якога ставяць на ўлік, абавязаны падпісаць паперу, што ён усведамляе сваю адказнасць за заражэнне іншай асобы ВІЧ-інфекцыяй. А гэта артыкул 157 Крымінальнага кодэксу, які прадугледжвае да 10 гадоў пазбаўлення волі. На чалавека аказваецца вось такі ціск першапачаткова, і потым ён яшчэ падпісвае паперу, дзе распісваецца, што можа сесці ў турму на некалькі гадоў.
Да 2019 года ўсё прыблізна так і працавала, і людзей саджалі за краты. А ў 2019 годзе ўнеслі папраўку ў заканадаўства: зараз, калі чалавек папярэдзіў, то не будзе несці адказнасць за заражэнне. Але застаецца адкрытым пытанне: у якім выглядзе суд прыме доказ, што чалавек быў папярэджаны.
Звычайна ў судзе не прымаюцца ні вусныя заявы, ні аўдыёфармат, ні распіскі. Таму мы, актывіст_кі, вельмі доўга спрабавалі знайсці алгарытм, як паведамляць партнёр_цы пра свой статус.
Два найбольш надзейныя алгарытмы: натарыяльна заверыць, што чалавек папярэджаны ці прыйсці са сваім/сваёй партнёр_кай да лекара-эпідэміёлага, каб партнёр_ка распіса_лася ў картцы, што ведае пра наяўнасць ВІЧ-інфекцыі. Толькі тады гэта будзе лічыцца доказам у судзе.
Адкуль увогуле пайшло такое стаўленне да ВІЧ-станоўчых людзей?
Калі ВІЧ толькі пачаў распаўсюджвацца ў Беларусі, гэта былі 90-я гады. Тады гэтае захворванне лічылася смяротным, абсалютна невядомым. Усе людзі, якім ставіўся такі дыягназ, былі як смяротнікі.
Спыніць эпідэмію вырашылі такім чынам: абараніць грамадства ад людзей, якія жывуць з ВІЧ. Праз гэта мы і маем рэпрэсіўнае заканадаўства.
Калі мне сказалі пра мой статус, я бачыла, што адбываецца вакол мяне. А побач быў муж, які быў у вельмі кепскім стане, ён паміраў. І ён памёр.
Я яшчэ не прымала тэрапію, бо не ведала, ці патрэбная яна мне. Я параілася з лекарам, які лячыў мужа. Распавяла яму, што мне паставілі дыягназ. І лекар мне сказаў: «Год-два ў цябе яшчэ ёсць»
Вось тут і пачаўся самы вялікі дэпрэсіўны і жахлівы перыяд майго жыцця. Памірае муж, мне сказалі, што засталося год-два, у мяне дзіця васьмігадовае, і невядома, што рабіць з гэтым далей. Але лекары не ўсе такія. Мне сустрэўся іншы лекар, які сказаў, што гэта ўсё не так і што лячэнне ёсць. Каб вярнуцца ў жыццё, мне трэба знайсці такіх жа людзей, знайсці грамадскія арганізацыі, якія могуць даць вычарпальную праўдзівую інфармацыю пра ВІЧ і сваім прыкладам паказаць, што з ВІЧ можна жыць. Пад лячэннем маецца на ўвазе тая самая антырэтравірусная тэрапія.
У Беларусь такі від лекавання ВІЧ прыйшоў толькі ў 2006 годзе. Сама тэрапія — гэта курс з некалькіх прэпаратаў. Раней былі абавязковыя тры прэпараты, а зараз два-тры, і ёсць нават ін'екцыйныя формы прэпаратаў. Тэрапію трэба прымаць пажыццёва, пажадана не прапускаць і не зрушваць час прыёму прэпаратаў.
Цяпер тэрапія ўжо не такая таксічная. Ёсць прэпараты, якія ўвогуле ніяк не дзейнічаюць на фізічны стан чалавека і ніякіх пабочных эфектаў не выклікаюць. Менавіта гэтыя прэпараты дзейнічаюць на вірус з некалькіх бакоў. Адзін — не дае вірусу звязацца з клеткамі арганізма, другі - разрывае ланцужкі, трэці - знішчае клеткі, заражаныя вірусам. Больш сучасныя ін'екцыйныя прэпараты дзейнічаюць адразу на ўсе гэтыя аспекты. Ін'екцыйныя прэпараты ёсць у Еўропе, але, на жаль, іх яшчэ няма ў Беларусі. Перавага ін'екцыйных прэпаратаў у тым, што іх дастаткова прымаць раз на месяц ці нават раз на два месяцы.
Чым адрозніваецца жыццё чалавека з ВІЧ
Людзі, якія жывуць з ВІЧ, правяраюць свой імунны статус раз на год, але можна і часцей, калі ёсць нейкія пытанні. Таксама яны перыядычна правяраюць стан унутраных органаў, гінекалагічныя і грыбковыя захворванні. Я б нават сказала, у сувязі з тым, што чалавек так кантралюе стан свайго здароўя, ён жыве больш паўнавартасным жыццём. Таму людзі, якія жывуць з ВІЧ, жывуць доўга. А паводле даследаванняў Сусветнай арганізацыі аховы здароўя (СААЗ) у краінах Афрыкі людзі, якія жывуць з ВІЧ, жывуць даўжэй за людзей з ВІЧ-адмоўным статусам.
Што рабіць, калі даведаліся пра ВІЧ-станоўчы статус?
Спачатку трэба шукаць людзей, якія таксама жывуць з такім статусам, каб патрапіць да прыязн_ай лекар_кі. Гэта ўвогуле самы аптымальны варыянт. Але калі няма такой магчымасці, то ў лекар_кі трэба пытацца, як правільна харчавацца разам з тэрапіяй, як правільна прымаць тэрапію, якія будуць пабочныя эфекты. Важна зразумець, да якой ступені іх можна трываць і чакаць, а калі трэба прыйсці і папрасіць пра змяненне схемы. Вось гэта і павінен растлумачыць доктар. Таксама трэба цікавіцца, калі і якія аналізы здаваць. І абавязкова выконваць парады, бо вельмі хутка можа нешта з пячонкаю ці ныркамі адбыцца. Тады ёсць шанец хутка гэта выправіць.
Таня знайшла арганізацыю «Беларуская супольнасць людзей, якія жывуць з ВІЧ».
Там мне адразу ж далі магчымасць працаваць з псіхатэрапеўтам на паўгода, каб прыняць дыягназ. Таксама я проста прыйшла, убачыла людзей і спытала: «Вы таксама жывяце з ВІЧ?». Яны адказалі: «Так, мы ўжо так гадоў 10−15 жывем». Я кажу: «А мне вось сказалі, што засталося год-два». Яны проста пасмяяліся, кажуць: «Паглядзі на нас, усё выдатна, і ў нас у арганізацыі ёсць шмат людзей, якія жывуць ужо і па 20 гадоў».
І я стала хадзіць на групу ўзаемадапамогі, дзе працавалі менавіта з прыняццем дыягназу, займацца з псіхатэрапеўтам. І калі да мяне ўжо прыйшло ўсведамленне таго, што я буду жыць доўга і шчасліва, у мяне з’явілася жаданне нешта зрабіць і для іншых. Для тых, хто толькі даведваецца пра свой дыягназ і знаходзіцца ў такім жа стрэсавым стане. І я пачала сама праводзіць групы ўзаемадапамогі, паралельна працуючы выкладчыцай.
Дыягназ — справа асабістая. Але страшна, калі нехта даведаецца
Я спрабавала сумясціць дзве працы. Адна з іх была валанцёрская. Усё больш прыходзіла да таго, што мне падабаецца займацца актывізмам і дапамагаць людзям. Таксама на мяне ціснула тое, што я працавала выкладчыцай і стала пераймалася, што нехта даведаецца пра мой дыягназ, што на нейкай медкамісіі гэта можа раскрыцца, што мяне з ганьбай звольняць і што пра мяне даведаецца ўвесь горад.
У пэўны час Таня пакінула выкладчыцкую працу і заснавала арганізацыю па дапамозе людзям з ВІЧ. У асноўным мы былі накіраваныя на працу з моладдзю, бо разумелі, што людзей 40+ мы можам толькі інфармаваць, але іх светапогляд мы ўжо не пераробім. Таму мы засяродзіліся на тым, каб новае пакаленне вырасла без стыгмы ў адносінах да людзей, якія жывуць з ВІЧ.
Чытайце таксама: «Жыццё з аўтызмам — гэта цяжка». Як жыве Ева пасля спробаў самагубства і пры чым тут Шэрлак
Што рабілі грамадскія арганізацыі для людзей з ВІЧ?
Мы праводзілі інфармацыйныя мерапрыемствы з моладдзю і класныя гадзіны ў каледжах і школах. Праводзілі трэнінгі з моладдзю, якая жыве з ВІЧ, па зніжэнні іх унутранай стыгмы, па прыняцці сябе — для таго, каб яны маглі мець кантакты ў сваёй супольнасці, ведалі, куды можна звярнуцца, якія ў іх ёсць правы.
Мы навучалі медперсанал у медкаледжы тэмам, звязаным з ВІЧ. Мы думалі, што гэта будзе новая прагрэсіўная моладзь, якая зацікаўленая гэтым пытаннем, у іх ёсць факультатывы на тэму ВІЧ. Але калі прыйшлі да іх праводзіць мерапрыемства, то ўбачылі, што яны зусім маладасведчаныя ў гэтай тэме. Для іх было шмат адкрыццяў з таго, што мы ім расказвалі.
І вось гэта, я лічу, трэба працягваць. Але ў нас гэта было каля трох гадоў і фінансавалася офісам ААН ЮНІСЭФ. Потым фінансаванне скончылася, і ЮНІСЭФ пераключыўся на іншыя задачы. У Беларусі вельмі складана знайсці донараў, якія фінансуюць працу ўнутры супольнасцяў ВІЧ, таму гэта праводзілася ўжо недзе на валанцёрскіх пачатках, а зараз, думаю, гэтай працы ўвогуле няма.
У 2021 годзе нас перасталі пускаць у школы і ліцэі для правядзення класных гадзін і мерапрыемстваў па тэме ВІЧ — Міністэрства адукацыі не ўзгадніла.
Як успрынялі твае бацькі, калі ты ім сказала пра ВІЧ-станоўчы статус?
У мяне з бацькамі вельмі добрыя адносіны, таму я з першага дня не хавала ад іх.
Спачатку, калі ў нас яшчэ не было інфармацыі, бацькі прапанавалі мне прадаць машыну і кватэру і пераехаць да іх. Маўляў, яны мне зробяць усе ўмовы для жыцця, каб я як мага даўжэй пражыла. Але калі мы авалодалі ўсёй інфармацыяй, зразумелі, што ўсё будзе добра, і трэба проста далей жыць і аднаўляць свой імунны статут, то зніклі такія думкі.
Бацькі вельмі адэкватна сябе паводзілі: мне ніколі не вылучалі асобны посуд, што да гэтага часу часта бывае ў сем’ях. Мяне не шкадавалі, не абыходзіліся са мной як з хворым чалавекам. Усе абавязкі і ўсе нагрузкі, якія на мяне як былі ўскладзены, так і заставаліся. Гэта важна для чалавека, каб яго не лічылі за хворага.
А як знаёмілася з мужчынамі? Ці папярэджвала пра свой ВІЧ-статус?
Я лічу, што ў любым выпадку, калі знаёмішся і завязваюцца адносіны, трэба карыстацца прэзерватывамі. Нават калі мы ведаем, што ў нас імунны статус высокі, здараецца часовае падзенне імунітэту, напрыклад, калі захварэў на каранавірус. Засцерагацца адназначна трэба.
Але наогул я лічу, што гэта адказнасць не чалавека, які жыве з ВІЧ, гэта адказнасць дваіх чалавек, якія ўступаюць у адносіны. І партнёр_ка павінн_а паклапаціцца пра сябе, а не чалавек, які жыве з ВІЧ, павінен клапаціцца і пра сябе, і пра патнер_ку. Я наўпрост расказвала пра мой статус, але перад гэтым я старалася даць больш інфармацыі пра тое, што такое ўвогуле ВІЧ, як ён перадаецца, як людзі з ім жывуць, што існуе лячэнне. Кажучы пра майго будучага мужа, калі я з ім сустракалася, то выдавала яму паступова ўсю інфармацыю. Потым я яму расказала пра свой ВІЧ-статус, а ён адказаў: «Я ўжо, уласна, усё зразумеў».
Мой муж без ВІЧ-пазітыўнага статусу, і з ягонага боку я не адчуваю ні дыскрымінацыі, ні якіх-небудзь негатыўных момантаў.
Стэрэатыпы пра людзей з ВІЧ — ёсць ці ўжо не актуальныя?
Адзін з самых распаўсюджаных стэрэатыпаў, што на ВІЧ хварэюць людзі, якія ўжываюць наркотыкі, альбо геі. Але гэта не так.
Зараз 78% людзей, у якіх выяўляюць ВІЧ, — гэта гетэрасэксуальныя людзі ва ўзросце 35−40 гадоў, якія знаходзяцца ў шлюбе. У Беларусі жывуць больш за 21 тысячу чалавек з ВІЧ. Прыблізна 231 выпадкаў на 100 тысяч насельніцтва. ВІЧ найчасцей дыягнастуюць у мужчын. Больш за ўсё ВІЧ-інфікаваных у Гомельскай вобласці, менша за ўсё — у Гродзенскай.
З рэпартажу тэлеканала ОНТ, 2019 год
Агулам, усё не так дрэнна. Сіламі актывістаў і актывістак рабілася ўсё лепш. І магло б паляпшацца і далей, аднак…
Пасля 2020 года вельмі шмат арганізацый было закрыта — або прымусова, або закрываліся самі. Але ёсць вялікія арганізацыі, якія працуюць у Глабальным фондзе, і дзяржаве не выгадна закрыць іх усе. Ім трэба, каб хаця б па адной арганізацыі працавала ў кожным кірунку. Таму нам яшчэ пашчасціла заставацца і нейкі час працягваць дзейнасць, але мы ўжо не маглі працаваць з дзяржавай, Міністэрствам аховы здароўя і Парламентам. Усё ў краіне перавярнулася дагары нагамі. Нават у праваабарончай сферы вельмі цяжка стала знаходзіць адвакатаў, якія маглі б заключыць з намі кантракт. Складаны час пачаўся як для нас, так і для людзей, якія атрымлівалі паслугі. Бо мы ўсё менш і менш маглі нешта зрабіць.
У 2023 годзе Тані давялося з’ехаць з краіны.
У Беларусі ўсё змяняецца. Не заўжды ў лепшы бок
Старшынёй арганізацыі быў абраны іншы чалавек. І арганізацыя «Людзі+» — а гаворка вядзецца менавіта пра яе — пайшла, як кажа Таня, «прадзяржаўным шляхам».
«Цяпер я да іх ніякага дачынення не маю. Я пачынаю сваю дзейнасць ужо ў іншых краінах. І калі ўжо гаварыць пра дасягненні, то мы адкрылі грамадскую арганізацыю ў Грузіі, якая дапамагае беларускім мігрантам, якія жывуць з ВІЧ. У Польшчы мы пакуль на валанцёрскай аснове кансультуем адносна легалізацыі, пастаноўкі на ўлік. Плануем таксама адкрыць і ў Польшчы грамадскую арганізацыю, якая будзе дапамагаць мігрантам, якія жывуць з ВІЧ».
Але што рабіць людзям, якія застаюцца ў Беларусі? Куды звяртацца, калі не засталося незалежных грамадскіх арганізацый?
Калі чалавеку патрэбна дапамога, то, вядома, трэба яе спрабаваць атрымліваць усюды, бо ад гэтага залежыць жыццё, але заўсёды трэба ведаць, што можна казаць супрацоўнікам арганізацыі, а што не.
Як быць у эміграцыі, куды звяртацца беларус_кам з ВІЧ-пазітыўным статусам
Я прыехала сюды ў не вельмі добрым псіхалагічным стане. Я не рыхтавалася да пераезду, ён быў экстраным. Калі б я зараз камусьці рэкамендавала, як пераязджаць, то першапачаткова трэба вывучыць, як у гэтай краіне, куды ты едзеш, гэтыя працэсы адбываюцца. Ёсць інтэрнэт-рэсурсы, якія дапамагаюць гэта зрабіць. Там нават можна знайсці кантакт сацработ_ніц, якія дапамогуць табе гэта зрабіць, амаль у кожнай краіне свету. Гэта нашыя актывіст_кі зрабілі такі рэсурс.
У Telegram ёсць чат-бот @L4Mplus_bot. Яму можна задаць пытанне адносна любой краіны: як стаць на ўлік, дзе атрымаць прэпараты.
Тэрапія тут у мяне не памянялася, але ў мяне быў аналагавы прэпарат, а тут — брэндавы. Да таго ж тут ёсць тэрапія ін'екцыйная. Пакуль мне яна не патрэбная была, але ёсць магчымасці змены схемы, чаго не было ў Беларусі. Бо ў Беларусі прэпаратаў вельмі мала, і калі ты ўжо паспрабаваў некалькі прэпаратаў, то ў цябе больш няма варыянтаў іншых схемаў. У Польшчу інавацыйныя прэпараты прыходзяць нашмат хутчэй.
Адказнасці няма. Бо як можна адказваць за тое, што адбываецца ў арганізме іншага чалавека?
У Польшчы да людзей з ВІЧ ставяцца інакш, чым у Беларусі. Дома я была вельмі адказнай пацыенткай, а тут мне не хапае «ціску» з боку лекараў. Тут неяк больш усё разлічана на сумленнасць самога чалавека, на яго ініцыятыўнасць. Што ён будзе прыходзіць і самастойна запісвацца на аналізы. Будзе прыходзіць і скардзіцца на свае праблемы і гэтак далей. А ў Беларусі — гэта іншы працэс. Там стабільна раз на паўгода цябе буду шукаць і патрабаваць, каб ты ўсё гэта здаў. Пасля цябе будуць шукаць, ледзь не выклікаць, каб даведацца пра стан. Трэба звыкнуць да таго, што тут людзі адказныя самі за сябе ў асноўным.
Адна з найвялікшых праблем у Беларусі — гэта рэпрэсіўнае [у адносінах да людзей з ВІЧ] заканадаўства, хаця ў краінах ЕС звычайна няма аніякай адказнасці (ані крымінальнай, ані якой іншай) для людзей з ВІЧ за тое, што іх партнёры і партнёркі заразіліся.
Я зараз прагаварыла ўслых гэтую фразу, і падумала, які ж гэта абсурд. Як чалавек можа несці адказнасць за працэсы, якія адбываюцца ў арганізме іншага чалавека. І як увогуле можна даказаць, што заражэнне адбылося менавіта праз гэтага партнёра ці партнёрку?
Што да нашай краіны, то Беларусь, Расія і Цэнтральная Азія — вельмі падобныя па заканадаўстве. Гэта праблема постсавецкіх краін. І ў святле апошніх падзей яны ўсё раўняюцца адна на адну, а не на Еўропу, таму чакаць нейкага развіцця ў лепшы бок пакуль не даводзіцца.
