У аддзеле даследавання і рэстаўрацыі гістарычнай спадчыны Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея працуюць сем чалавек. Гэта рэстаўратары жывапісу, дрэва, паперы, тканіны, скуры, металу, а таксама таксідэрміст. Менавіта іх нябачная воку праца дазваляе гістарычным артэфактам розных эпох на музейных вітрынах быць яркімі і цэльнымі.
Першы ў Беларусі Цэнтр рэстаўрацыі і даследаванняў размясціўся ў адным з гістарычных будынкаў па вуліцы Акадэмічнай. Калісьці двухпавярховы асабняк належаў вядомаму гродзенскаму ўрачу, і за больш чым 100 гадоў прыйшоў у аварыйны стан. Яго адрэстаўравалі ў межах праграмы трансмежавага супрацоўніцтва «Польшча-Беларусь-Украіна» за сродкі Еврасаюза.
Большасць прадметаў у фондах музея і ў выставачных залах Старога і Новага замкаў звязаны з археалагічнымі металам і камянямі, піша «Гродзенская праўда». Гэта зброя, прадметы побыту, упрыгожванні. Амаль усе яны праходзяць праз рукі загадчыка аддзела і спецыяліста па рэстаўрацыі археалагічных металу і камянёў Івана Кірыковіча. Ён займаецца рэстаўрацыяй каля 20 гадоў, паводле адукацыі - рэстаўратар архітэктуры. Скончыў клас з мастацкім ухілам у СШ № 31 у Гродне і Інстытут мастацтва і рэстаўрацыі на базе Маскоўскага архітэктурнага інстытута. У Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі працуе з 2019 года. Яго першай працай былі каменныя сфінксы XVIII ст. на браме Новага замка.
Пры музейнай рэстаўрацыі прадмет спачатку вывучаецца, ствараецца яго пашпарт, дзе пазначаны стан і ўсе спадарожныя даныя. Абавязковая фотафіксацыя на ўсіх этапах кансервацыі і рэстаўрацыі. Пры працы з археалагічнай знаходкай аб прадмеце нічога невядома. У рэстаўратара павінны быць вялікі запас фонавых ведаў. «Працаваў нядаўна з баявой сякерай XV ст. перыяду Грунвальдскай бітвы. Падчас працы ў яго „усплыла“ кляймо, як аказалася, еўрапейскага тыпу», — падзяліўся Іван Кірыковіч.
Амерыканскі куфар і адмочванне сякеры
З апошніх цікавых прац Іван Кірыковіч назваў амерыканскі куфар з дэрматыну — аднаго з першых, які з’явіўся на планеце. Кірыковіч працаваў непасрэдна з металічнымі часткамі куфра.
Шмат сіл і энергіі спатрэбілася на падрыхтоўку прадметаў для залы зброі ў Новым замку, а таксама на куфар XVIII ст. для новай экспазіцыі Старога замка. Некалі ў ім захоўвалі каштоўныя рэчы. У дне куфра ёсць адтуліны для мацавання да падлогі. Таксама ў яго складаная надзейная сістэма замкаў, ёсць цікавая гравіроўка.
Спецыялісту даводзілася нават перакансерваваць косткі маманта, каб яны зноў маглі экспанавацца. Спачатку трэба было выдаліць сляды папярэдняй кансервацыі, якая прыйшла ў непрыдатнасць. Плёнкаўтваральныя пакрыцці, якія наносяцца на паверхню косткі, з часам пры змене вільготнасці ўспушваюцца, трэскаюцца і адслойваюцца, на іх з’явілася цвіль, грыбкі.
Цяпер Іван Кірыковіч працуе над гаспадарча-бытавой сякерай з фонду этнаграфіі. Некалькі месяцаў сякера павінна ляжаць у ванначцы са шчолачы, потым спецыяліст будзе чысціць яго электролізам. У спецыяльных растворах адмакаюць самавар, гіры, аклад іконы. Так з іх вымываюць хларыды жалеза, праз якія з’яўляецца іржа.
Такая праца неабходна, інакш прадметы ў экспазіцыі будуць проста разбурацца. Гэта адбываецца нават пасля кансервацыі, проста нашмат павольней. Іван Кірыковіч лічыць, што ўсё трэба прыводзіць да эстэтычнага выгляду. Напрыклад, часам за аксіднай плёнкай хаваецца прыгожая гравіроўка, і людзі змогуць убачыць яе толькі пасля ачысткі.
Рэстаўратар — амаль хірург
«Калі рэстаўратар займаецца аднаўленнем кафлі, напрыклад, у яго ўмоўна ёсць чвэрць кафлі, а трэба аднавіць тры чвэрці. Гэта ўсё прамалёўваецца, папаўняецца, — расказаў Кірыковіч. — Работа рэстаўратара чымсьці нагадвае работу ўрача. Сходныя з медыцынскімі многія інструменты, якія мы выкарыстоўваем: скальпелі, пінцэты, нажніцы».
Кожны, хто абраў прафесію рэстаўратара, у першую чаргу павінен валодаць працавітасцю, уседлівасцю і акуратнасцю, лічыць Кірыковіч. «Думаю, усе людзі, хто працуе ў гэтай прафесіі, вельмі карпатлівыя і зануды па вялікім рахунку», — смяецца ён. Таксама важная цікавасць да прадметаў культурнай спадчыны.
За рэстаўрацыю скуры адказвае мастак-рэстаўратар першай катэгорыі Вольга Ціхінская. Цяпер яна аднаўляе сумачку XII ст. Такія сумкі ў такой захаванасці на тэрыторыі Беларусі сустракаюцца рэдка. У гродзенскай экспазіцыі такая адна. Частка сумкі рассыпалася на кавалкі. Яе аднавілі, потым сумку будуць збіраць і сшываць рэстаўрацыйнай ніткай. Торба — у форме мяшочка, такія былі распаўсюджаны ў Еўропе.
Да Вольгі Ціхінскай у асноўным паступае скура XII-XIV стст. Асноўная складанасць у працы з ёй у тым, што скура моцна перасушана. Калі яе дастаюць з зямлі, яна вільготная, а пазней, ва ўмовах фондзахавання, перасыхае. Спачатку скуру чысцяць ад забруджванняў - сухой ці вільготнай чысткай. Пасля ідзе этап пластыфікацыі. Яна можа доўжыцца да месяца, у складаных сітуацыях — да паўгода. Таксама прыкладна паўгода, часам менш, скура сохне.
Сушка праходзіць з вільготнай стадыі праз выпарэнне, утварэнне лёду ў маразільнай камеры. Гэты працэс называюць узгонкай.
Унікальнасць гродзенскага музея
Рэстаўратар па тканіне Таісія Санько аднаўляе кафтан. На гэтую працу спатрэбіцца шэсць месяцаў. Аляксей Навумчык — мастак-рэстаўратар. Яго задача — спыняць разбурэнне карцін, захоўваючы іх гістарычную каштоўнасць і аўтарскі стыль мастака.
У аддзеле працуе і таксідэрміст Аляксандр Плескайціс. Яго захапленне пудзіламі з’явілася яшчэ ў школе, усяму ён вучыўся сам. Зараз у Беларусі гэта дастаткова рэдкая прафесія, такіх спецыялістаў - адзінкі.
Гродзенскі музей — адзіны ў Беларусі гісторыка-археалагічны музей, заснаваны на сваіх уласных археалагічных раскопках. У 2023 годзе вакол Старога замка археолагам удалося знайсці каля дзесяці тысяч артэфактаў, расказваў раней дырэктар гісторыка-археалагічнага музея Юрый Кітурка. Гэта найстаражытныя рэшткі драўляных пабудоў, вырабы са скуры, шкла, керамікі, наканечнікі стрэл і іншыя элементы ўзбраення, упрыгожванні, у тым ліку з золата.
