Адзін патануў, другі зламаў нагу і знясіліўся, трэцяя памерла ад пераахалоджвання: 63 смерці зафіксаваў Дзяржаўны памежны камітэт на тэрыторыі Беларусі з пачатку гуманітарнага крызісу ў 2021 годзе. Праваабаронцы з Human Constanta кажуць, што яшчэ як мінімум 16 мігрантаў загінулі на мяжы, не трапіўшы ў афіцыйную статыстыку.
Пакуль Еўропа і Беларусь перакідваюцца адказнасцю, робіцца ўсё больш складана расказваць пра гібель людзей на мяжы. У ліпені 2021 года ўлады Беларусі ліквідавалі праваабарончую арганізацыю Human Constanta. Яе супрацоўнікі і валанцёры імкнуліся дапамагаць на мяжы жывым і вяртаць імёны памерлым.
- 20 хвілін у Еўропе — коштам жыцця
- Крызіс паводле плану: ці выпадкова Беларусь стала транзітным калідорам
- «Паварот у іншы бок»: як Еўропа адмяжоўваецца ад праблемы
- Туды не пускаюць людзей, але там знаходзяць іх целы
- Шлях надзеі без права на вяртанне
- Смерці не лічаць, а праўду хаваюць, каб пазбегнуць адказнасці
- Здымаў як жывуць іншыя. Цяпер іншыя расказваюць, як загінуў ён
- І людзі, і запыты на іх пошукі гінуць ціха
- «Будзеце ісці тры-чатыры гадзіны, а потым — вы ў Еўрасаюзе«
- Улады ліквідавалі праваабарончыя арганізацыі, але не спынілі смерці на мяжы
20 хвілін у Еўропе — коштам жыцця
У пачатку 2025 года ў лесе ля Гродна памёр 24-гадовы мужчына з Сенегала (краіна на ўсходзе Афрыкі). Ён разам з паплечнікамі чатыры гадзіны ішоў па ледзяной вадзе.
Група імкнулася перайсці раку ўброд, каб трапіць у Польшчу. І ў іх атрымалася. Мокрыя і знясіленыя людзі пабылі ў Еўрасаюзе 20 хвілін. Потым іх заўважылі польскія памежнікі, распыталі пра краіны паходжання і выціснулі на беларускі бок. У нейкі момант сенегалец зваліўся на зямлю. З носа ў яго пайшла кроў. Яго спрабавалі сагрэць, але неўзабаве хлопец памёр. Гэта здарылася дзесьці ў лесе, дзе гродзенцы збіраюць грыбы або выпраўляюцца на шпацыр, каб падыхаць свежым паветрам.
Крызіс паводле плану: ці выпадкова Беларусь стала транзітным калідорам
Гісторыя сенегальца магла б падацца выключэннем, калі б не была часткай сістэмы. За гэтай і іншымі смерцямі стаіць маштабны гуманітарны крызіс, які пачаўся ў 2021 годзе. Згодна са справаздачай беларускай праваабарончай арганізацыі Human Constanta, менавіта беларуская ўлада стварыла ўмовы для лёгкага перамяшчэння людзей у Беларусь. Улада дазволіла беларускім фірмам афармляць запрашэнні грамадзянам і грамадзянкам з краін Блізкага Усходу для атрымання беларускіх віз і ўсталявала прамыя авіяпералёты з гарадоў Ірака ў Мінск. З Мінска людзей везлі ў прымежную зону ў лесе. Яны апыналіся ў пастцы паміж беларускімі памежнікамі і сцяной з калючым дротам. Далей людзей чакалі тыдні блуканняў, гвалту і бездапаможнасці.
«Паварот у іншы бок»: як Еўропа адмяжоўваецца ад праблемы
Па абодва бакі мяжы мігранты сутыкаліся з выштурхоўваннямі, адмовай у дапамозе, а часам з адкрытай агрэсіяй.
Выштурхоўванне (push-back) — гвалтоўнае перамяшчэнне людзей за лінію дзяржаўнай мяжы.
Human Constanta паведамляе, што практыка выштурхоўвання мігрантаў распаўсюджана на ўсіх межах Еўрасаюза. Гэтыя дзеянні супярэчыць праву ЕС і міжнароднаму праву, але раней у афіцыйных справаздачах іх называлі больш мякка: «паварот у іншы бок да лініі мяжы», «прадухіленне незаконнага перасячэння мяжы» ці «разварот».
Цяпер жа абмежаванні для тых, хто шукае абароны, сталі яшчэ больш жорсткімі. З 27 сакавіка 2025 года Польшча забараніла падачу заяў на міжнародную абарону па ўсёй мяжы з Беларуссю — як на афіцыйных пунктах пропуску, так і на «зялёнай» мяжы.
«Зялёная мяжа» — гэта ўчасткі дзяржаўнай мяжы, дзе няма афіцыйных пунктаў пропуску. Гэта можа быць лес, поле, рака ці іншая тэрыторыя, праз якую людзі спрабуюць перайсці мяжу неафіцыйна, у абыход кантролю.
Закон пакідае вузкі пералік выключэнняў, але на практыцы яны могуць не працаваць.
«Гэта не проста юрыдычная дэталь — гэта пра жыццё людзей, якія ўцякаюць ад пераследу і гвалту. Такія абмежаванні супярэчаць прынцыпу non-refoulement (невыгнанне), які абавязвае дзяржавы не вяртаць людзей у месцы, дзе ім пагражае небяспека», — падкрэслівае праваабаронца з Human Constanta.
Туды не пускаюць людзей, але там знаходзяць іх целы
Беларуская прымежная паласа з’яўляецца зонай, якую памежнікі павінны пільна ахоўваць. Гэта паласа зямлі да 10 км углыб Беларусі ад мяжы (але ў Гродзенскім і Бераставіцкім раёнах, напрыклад, яна складае ў большасці месцаў усяго 800 м — 1 км). Яна прыстасавана выключна для будаўніцтва аб’ектаў неабходных для аховы мяжы. Знаходзіцца ў гэтай паласе магчыма толькі пры наяўнасці адмысловага пропуска.
На сайце Дзяржаўнага памежнага камітэта рэгулярна з’яўляюцца навіны пра смерць ці пакуты мігрантаў на мяжы. У гэтых дзеяннях беларускі бок абвінавачвае памежнікаў Польшчы, Літвы і Латвіі, але ніколі не паведамляе, якім чынам мігранты апынуліся ў прымежнай паласе, на тэрыторыі за якую адказваюць беларускія памежнікі. Бо з суседніх краін Еўрасаюза выштурхоўваюць толькі тых людзей, якія прыйшлі з тэрыторыі Беларусі.
Шлях надзеі без права на вяртанне
У 2021 года Ахмад аль-Хасан паверыў у лёгкі шлях да Еўропы праз Беларусь. Адной кастрычніцкай ноччу ён разам з паплечнікамі, якія таксама паверылі, апынуўся ў беларускім лесе. Ля ракі Буг іх сустрэлі чацвёра беларускіх вайскоўцаў з аўтаматамі і сабакамі. Вайскоўцы загадалі мігрантам надзьмуць надзіманыя лодкі. Калі ўсе было зроблена, сябра аль-Хасана спужаўся глыбокай вады і захацеў вярнуцца назад. Вайсковец закрычаў: «Ідзі ў Польшчу» і адштурхнуй лодку ад берага.
На сярэдзіне ракі плынь перакуліла лодку. Ахмад аль-Хасан патануў. Крыніца фота: Spiegel.de
Смерці не лічаць, а праўду хаваюць, каб пазбегнуць адказнасці
Колькасць загінулых на мяжы Human Constanta падлічыла на падставе маніторынгу паведамленняў у тэлеграм-каналах Памежнага і Следчага камітэта, дзе суха пішуць пра знойдзенае цела чарговага чалавека неславянскай знешнасьці. Адзінага спісу або сэрвісу, дзе сваякі маглі б праверыць, ці знойдзены іх блізкі, у беларускіх уладаў няма.
У дадатак да гэтых 63 асобаў Human Constanta зафіксавала яшчэ 16 смерцяў з паказанняў сведкаў: іншых мігрантаў і мігрантак ці актывістаў і актывістак, якія працавалі ў прылягаючых да мяжы регіёнах з боку краін Еўраўсаюза. Яны размаўлялі з тымі, хто змог выжыць, але бачыў смерці сваіх паплечнікаў на беларускім баку мяжы. Гэта азначае, што сапраўдная колькасць загінуўшых вышэй, чым паведамляюць беларускія ўлады. Некаторыя мігранты маглі загінуць у рэках, балотах, ці цяжкадасяжных месцах і іх целы не знойдзены.
Здымаў як жывуць іншыя. Цяпер іншыя расказваюць, як загінуў ён
У траўні 2022 года ў беларускім лесе ля польскай мяжы памёр Абдул Маджыд Халед. Ён быў з Емена (краіна ў паўднёва-заходняй частцы Аравійскай паўвыспы). З канца 2018 па канец 2019 змяніў пяць краін: Аман, Дубай, Кітай, Турцыя, Егіпет.
Згодна з аднымі крыніцамі Абдул памёр ад голаду і холаду. Згодна з іншымі, ён патануў і яго цела знайшлі праз 20 дзён пасля яго смерці.
На фота Абдул Маджыд Халед у беларускім лесе. Яму было 26 год. Крыніца фота: Facebook
І людзі, і запыты на іх пошукі гінуць ціха
Human Constanta з красавіка 2022 да кастрычніка 2024 года атрымала інфармацыю пра 119 зніклых мігрантаў з краін, чые назвы беларусы звыклі чуць у навінах пра вайну: Сірыя, Афганістан, Ірак, Судан, Індыя і іншыя. Паведамленні паступалі ад сяброў і сваякоў зніклых, а таксама ад замежных арганізацый. Human Constanta адразу накіроўвала такія паведамленні ў Дзяржаўны памежны камітэт. Гэта адзіная ўстанова якая, згодна з заканадаўставам, можа ладзіць пошукі і ратаваць людзей у прымежнай паласе. Аднак камітэт часта не адказваў на запыты, або не паведамляў пра вынікі пошукавых мерапрыемстваў і лёс зніклых людзей.
«Будзеце ісці тры-чатыры гадзіны, а потым — вы ў Еўрасаюзе»
У лістападзе 2021 года Раджа Хасан памерла ў Гродне на асфальце. У апошнім аўдыяпаведамленні дадому яна спытала: «Як справы, мама?» І дадала: «У нас усё добра. Маліцеся за нас».
Ёй было 44 гады, яна мела мужа і чатырох сыноў. Раджа зарабляла на жыццё вышыўкай — два долары ў дзень. Калі працаваць штодня без выхадных, то атрымліваецца 60 долараў у месяц, але каб закрыць базавыя патрэбы сірыйскай сям'і патрабавалася ў два разы больш.
Кошт жыцця для сірыйскай сям'і ў 2021 годзе. Дадзеныя незалежнай сірыйскай няўрадавай арганізацыі ETANA Syria, якая займаецца даследаваннямі, маніторынгам і дакументаваннем палітычных, ваенных, эканамічных і гуманітарных працэсаў у Сірыі.
Жанчына даведалася, што малады палесцінец здолеў дабрацца да Беларусі, а потым да Нідэрландаў і таксама вырашыла паспрабаваць. Кантрабандысты абяцалі лёгкае падарожжа:
«Гэта зусім не праблема. Вы сядаеце ў самалёт да Мінска. Мы адвязём вас да мяжы з Польшчай, вы будзеце ісці тры-чатыры гадзіны, а потым — вы ў Еўрасаюзе».
У лесе яна з трыма іншымі мігрантамі прамокла і змерзла. Хасан пачала ісці павольней. Яна ледзь магла дыхаць і прыпынялася кожныя 10 хвілін. Групу заўважылі польскія памежнікі. Яны адвезлі людзей назад і выштурхнулі на беларускі бок. Хасан становілася ўсё горш, у яе пабегла пена з роту. Жанчына з яе групы прасіла дапамогі ў беларускіх памежнікаў. Тыя спачатку пасмяяліся, але неўзабаве адвезлі бежанцаў у Гродна, але не ў шпіталь. Ім сказалі, што яны павінны заплаціць 600 еўра за таксі да Мінска. Хасан перастала дыхаць.
Яе выцягнулі з машыны, паклалі на асфальт. І толькі ў гэты момант выклікалі медыкаў, якія канстатавалі смерць.
Улады ліквідавалі праваабарончыя арганізацыі, але не спынілі смерці на мяжы
Пакуль Еўропа і Беларусь перакідваюцца адказнасцю, людзі становяцца тэніснымі мячыкамі. Выжывуць тыя, чыё лёсы не разбіліся аб сетку мяжы. Human Constanta імкнулася дапамагчы жывым і вяртаць імёны памерлым. За гэту дзейнасць ў ліпені 2021 года ўлады Беларусі яе ліквідавалі.
«Афіцыйнай прычыны не агучылі, але гэта было часткай маштабнай кампаніі супраць незалежных праваабарончых і асветніцкіх арганізацый», — кажа адзін з супрацоўнікаў Human Constanta.
Пасля гэтага арганізацыі стала складаней атрымліваць інфармацыю пра смерці на тэрыторыі Беларусі. Бо знікла магчымасць асабіста сустракацца з прадстаўнікамі ўладаў, які маюць неабходныя звесткі. Да таго ж частка супрацоўнікаў і валанцёраў была вымушана з’ехаць за мяжу.
«Цяпер шмат што залежыць не толькі ад гатоўнасці іншых дзяліцца інфармацыяй, але і ад узроўню даверу да нас, — працягвае ён. — Для сваякоў загінуўшых давер — гэта не пустое слова: гаворка ідзе пра тое, каму яны гатовыя адкрыць сваю бяду, каму могуць перадаць асабістыя дэталі пра чалавека, якога яны шукаюць. І без гэтага даверу немагчыма збіраць поўную і праўдзівую карціну таго, што адбываецца на мяжы».
