Бізнесмены, якія выкупілі гісторыка-культурныя аб’екты, спадзяюцца прыцягнуць рэсурсы, не знаходзяць іх, і ў выніку працы не праводзяцца, выказаўся пра сітуацыю старшыня Гродзенскага аблвыканкама Уладзімір Каранік. «Аб'ект руйнуецца далей, і мы своечасова адбіраем яго, каб не дапусціць поўнага разбурэння. Мы спадзяемся, што змяненне падыходам да рэканструкцыі дазволіць больш актыўна далучаць гэтыя аб’екты ў гаспадарчы абарот». Бізнесмены з такім меркаванне не згодныя — і вось чаму.
55-гадовы бізнесмен Павел Падкарытаў — родам з Сняжынска Чэлябінскай вобласці. Туды перабралася яго бабуля, якая нарадзілася на Віцебшчыне. У Расіі ён трапіў у турму — быў «рэйдэрскі захоп бізнесу», распавядаў бізнесмен. Менавіта там ён пачаў цікавіцца сваімі беларускімі каранямі. У выніку стаў мецэнатам — дапамагаў выпускаць кнігі і арганізоўваць літаратурныя прэміі. А яшчэ — у 2012 годзе выкупіў сядзібу Чачотаў-Бохвіцаў у беларускім аграгарадку Падароск.
Аб сядзібе вядома з пачатку 16 стагоддзя. У канцы 19-га стагоддзя сядзіба перайшла ва ўладанне Бохвіцаў. Выхадцы з Польшчы жылі там да 1939 года, пакуль Чырвоная Армія не арыштавала апошняга гаспадара маёнтка — Отана Бохвіца. Пасля вайны ў сядзібе была музычная школа, у 70-х — упраўленне калгаса. У канцы 80-х сядзіба ўжо стаяла пустой, яе разрабавалі. У 2010-х пачаліся спробы продажу.
Сітуацыя — тыповая для беларускіх сядзіб. У многіх з іх пасля страты ўладальніка размяшчаліся розныя інстанцыі: калгасы, школы, ваенныя камендатуры, ці нават прадпрыемствы. Пасля будынак прыходзіла ў непрыдатнасць. Сядзібе ў Падароску пашанцавала — не ўсе так хутка знаходзяць гаспадара і знаходзяць яго наогул.
Новых уладальнікаў чакала вялікая праца: у сядзібе не было электрычнасці, каналізацыі, газу. Гістарычныя інтэр'еры не захаваліся — іх разрабавалі. Не было дакументаў, інжынерных схем, планаў. На аднаўленне тэхдакументацыі сышлі гады — яе трэба было узгадняць у Міністэрстве культуры.
Як у планы ўмяшалася дзяржава
На тэрыторыі маёнтка чатыры будынкі: палац, флігель, кузня і альтанка з калонамі. Аб’ект атрымаў другую катэгорыю гісторыка-культурнай спадчыны (славутыя гісторыка-культурныя каштоўнасці, якія характарызуюць найбольш адметныя рысы гісторыка-культурнай спадчыны краіны — Hrodna.life). У планах было адкрыць кафэ, сувенірны магазін, дзве гасцініцы. Палац збіраліся рэканструяваць у апошнюю чаргу. Там збіраліся адкрыць музей беларускай шляхты. Экспазіцыя павінна паказаць жыццё шляхты на прыкладзе хлопчыка ці дзяўчынкі, якія нарадзіліся шляхціцамі.
У 2019 годзе Андрэй Колас, тады — дырэктар праекта, распавядаў, што сітуацыя змянілася да лепшага: іх перасталі шмат штрафаваць, зменшылася колькасць праверак. У пачатку 2023 года павінен быў быць гатовы праект, атрымана заключэнне дзяржэкспертызы, запушчана кафэ, магазін і часовая экспазіцыя.
Але 27 кастрычніка 2022 года затрымалі трох супрацоўнікаў «Маентка Падароск». На прадпрыемстве былі выманне дакументаў і ператрусы — забралі дакументы фірмы і кампутары. Дырэктар ПГУП «Маёнтак Падароск» Юрый Меляшкевіч і фінансавы дырэктар Дзмітрый Карабач застаюцца пад вартай. Узбуджана крымінальная справа па нявыплаце падаткаў і страхавых узносаў з заробкаў работнікаў амаль на 400 000 рублёў.
На аднаўленне дакументаў, доступаў да рахунку, збору аператыўнай інфармацыі патрэбны час. План-графік рэканструкцыйныя дзеянняў парушаны. Павел не ўпэўнены, што ім дазволяць працаваць і асцерагаецца адмоваў з боку партнёраў і контрагентаў.
«Так, я атрымаў зарплату ў канверце»
Кіраўніцтва «Маёнтка Падароск» абвяргае абвінавачванні. Артыкул аб нявыплаце падаткаў у Беларусі стаў спосабам барацьбы з непажаданым бізнесам або арганізацыямі. Напрыклад, з праваабарончай арганізацыяй «Вясна», якая дапамагае палітвязням або крамай «Аўтазапчасткі» гарадзенца Віктара Рукшы, які паскардзіўся на сілавікоў.
«Артыкул вельмі папулярны. Пад яго вельмі проста падабраць «базу». Фактычна, трэба проста знайсці сведку, які скажа: «Так, я атрымаў заробак у канверце». І ўсё.
Тое, што па абвінавачванні гэтым артыкуле адразу закрываюць дырэктара, бухгалтара і супрацоўнікаў (могуць, каб шантажаваць яго на дачу паказанняў і абяцаць перавод у статус сведкі) кажа, што гэты артыкул — дубіна ў руках улады.
Нідзе ў Еўропе па такіх абвінавачваннях не закрываюць пад варту. Ну, вельмі рэдка, калі ўжо такія касмічныя сумы або спробы знішчэння доказаў. Вельмі рэдка. У РБ адразу закрываюць", — пракаментавала Hrodna.life крыніца, знаёмы з сітуацыяй.
Ад шляхты — да калгасу і раскрадвання
Менш, чым Падароску, пашанцавала Жамыслаўлю. Там размешчана сядзіба Умястоўскіх, помнік палацава-паркавага будаўніцтва Беларусі XIX стагоддзя. Палац павінен быў стаць паменшанай копіяй будынка каралеўскага палаца ў Варшаве. Побач — парк у англійскім стылі, ліпавая алея, штучная сажалка на 60 гектараў.
Пасля рэвалюцыі ў маёнтку размяшчаўся ваенны санаторый. Пасля заканчэння Першай сусветнай Жамыслаўль увайшоў у склад Заходняй Беларусі, а маёнтак вярнулі ранейшым уладальнікам — Умястоўскім. У 1930 годзе ўладальнік перадаў сядзібу навукова-практычнага філіялу Віленскага універсітэта Стэфана Баторыя.
Пасля Другой сусветнай будынак былой сядзібы Умястоўскіх перадалі Суботнікаўскаму сельсавету. У ім размяшчаўся савет калгаса «Жамыслаўскі», бібліятэка, клуб і аддзяленне сувязі. У 2006 годзе Жамыслаўль і суботнікі аб’ядналі ў адну гаспадарку. Цэнтр перанеслі ў Суботнікі - усе арганізацыі з сядзібы пераехалі туды.
Палац упершыню прадалі ў 2008 годзе. Але старшыню саўгаса абвінавацілі ў карупцыі, а продаж прызналі незаконным. «Чалавек перажываў за гэта будынак, таму што ён тут вырас, трапіў у бальніцу», — распавядала мясцовая жыхарка «Вячэрняму Гродна» .
Праз год палац хацеў купіць філіял «Газпрома» ў Брэсце. Але тагачасны старшыня Гродзенскага аблвыканкама забараніў продаж, сказаўшы, што грошы не павінны сыходзіць з вобласці. Яшчэ праз год, у красавіку 2012-га, з’явіўся пакупнік з Расіі, а 18 траўня ў палацы здарыўся пажар.
— Гэтую дату ў нас ведаюць усе. Глядзелі на пажар, плакалі і былі нямоглыя што-небудзь зрабіць, — успамінала мясцовая жыхарка. — Я цяпер туды не хаджу, бо не магу спакойна гэта бачыць. У палаца няма даху. Дзве вайны выстаяў, але губіць яго людская абыякавасць.
Пасля пажару палац хутка разрабавалі: па начах на машынах вывозілі каміны з мармуровай абліцоўваннем. Сядзібай зацікавіўся бізнэсмэн з Іарданіі - купіў, але перадумаў з-за аварыйнага стану. Новым уладальнікам стаў менскі бізнэсовец Міхаіл Глінскі, уладальнік фірмы «Градзіцель». Ён купіў палац за 138 рублёў.
Пакуль палац закінуты і знаходзіцца ў аварыйным стане. На свой страх і рызыку, пакуль ахоўнік не бачыць, можна ўвайсці ўнутр і паблукаць па сядзібе.
Санкцыі і напружанасць
Сітуацыя ў краіне перашкодзіла рэалізацыі яшчэ некалькіх праектаў. Дзіцячая пісьменніца Ілона Караваева выкупіла з аўкцыёну сінагогу XVII стагоддзя ў Слоніме ў канцы 2020 года. Дзеля гэтага яна прадала кватэру ў Мінску.
Аднаўленню сінагогі перашкодзілі санкцыі і вайна ва Украіне, распавяла пісьменніца Hrodna.life. Еўрапейцы не змаглі працаваць з беларускімі банкамі. Таксама, выказала здагадку пісьменніца, людзі пераключыліся на дапамогу пацярпелым ад вайны. Інвестараў альбо дзяржаўных праграм для падтрымкі праекта таксама не знайшлося.
У выніку ў 2022 годзе Ілона ліквідавала фонд «Ратуючы спадчыну», які збіраў сродкі на рэканструкцыю. Сінагога вярнулася ва ўласнасць прадаўцу — Слонімскаму райвыканкаму.
У пачатку 2022 года ліквідавалі фонд «Шчорсы і Храптовічы», які пяць гадоў спрабаваў захаваць і развіць велізарны сядзібна-паркавы комплекс Храптовічаў XVIII стагоддзя. Ён падрыхтаваў сумесны з ЕС і Навагрудскім выканкамам праект. Польскі бок выйшаў з праекту, па якім павінны былі аднавіць будынак з сядзібнага комплексу ў Шчорсах. Прычынай назвалі пандэмію і «напружанасць на мяжы». Былая каманда збіралася дапамагаць новым уладальнікам як прыватныя асобы.
Таксама ліквідавалі парадку сямі фондаў, якія займаліся аднаўленнем або захаваннем спадчыны. Напрыклад, «Паўночныя Афіны М.К. Агінскага», «Краязнаўчае таварыства — Коматава», Іўеўскі дабрачынны фонд «Разам у будучыню». Яны трапілі пад хвалю ліквідацыі грамадскіх арганізацый і аб’яднанняў. За нязначныя парушэнні ў дакументацыі тады па заяве Галоўнага упраўлення юстыцыі Гродзенскага аблвыканкама тады ліквідавалі дзесяткі арганізацый.
Колькі аб’ектаў у Гродзенскай вобласці?
Толькі сядзіб у вобласці каля 600, палічыў аўтар кнігі «Старадаўнія сядзібы Гродзеншчыны», прафесар Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта Анатоль Федарук. Па яго матэрыялах выпусцілі ўжо чатыры кнігі з цыклу. У планах — пятая, прысвечаная Смаргонскай і Шчучынскім раёне.
Сюды ж можна аднесці млыны, сінагогі, шараговую забудову горада, лічыць гісторык, знаёмы з сітуацыяй. У Рэспубліканскім спісе гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі па Гродзенскай вобласці адлюстроўваюцца 745 аб’ектаў. «Колькі не ў спісе, сказаць цяжка», — лічыць гісторык. На партале globustut.by, якім карыстаюцца гіды і краязнаўцы, іх больш за 3000.
Згодна з праграмай «Культура Беларусі» на 2020−2025 гады, увесці ў эксплуатацыю плануюць менш за сотню аб’ектаў. За гэты ж перыяд у спіс гісторыка-культурнай каштоўнасці ўнеслі больш за сотню новых аб’ектаў. Астатнім мог бы заняцца прыватны бізнэс.
Аб’ект па цане сямі бутэлек алею
Часам на продаж аб’ектаў сыходзяць гады. У выніку палацы і гістарычныя будынкі прадаюць за адну базавую велічыню — 37 рублёў ($ 13). Такі ўказ № 169 падпісаў у 2019 годзе Аляксандр Лукашэнка. Згодна з ім, дзяржмаёмасць можна прадаваць з растэрміноўкай да трох гадоў, а таргі пачынаць з адной базавай велічыні.
За адну базавую прадалі кожны з шасці аб’ектаў Гродзенскага аэравакзала. За 11 гадоў кошт аэравакзала змяняўся ад 23 млн недэнамінаваных рублёў у 2010 годзе да 1 базавай велічыні (21 рубль) у 2016. Там можна было пабудаваць аб’ект адміністрацыйна-гаспадарчага прызначэння або гасцініцу. Аб’ект пакуль на стадыі даследаванняў.
Дом афіцэраў у Гродне спрабуюць прадаць сем гадоў. Спачатку яго хацелі прадаць за $ 2,96 млн. У выніку яго прадаюць за адну базавую. Затое новы ўладальнік павінен будзе знесці прыбудову савецкай эпохі - у пэўныя тэрміны.
За адну базавую велічыню прадаюць і два былыя вайсковыя штабы на вул. Яснапольскай, 12 г і 12 г/1. За год да гэтага за іх хацелі атрымаць 571 300 рублёў. На гэтым месцы могуць з’явіцца крамы ці сацыяльныя аб’екты.
Улады: будзем больш актыўна далучаць
Не шматлікія інвестары разумеюць, з чым ім прыйдзецца сутыкнуцца, цытуе Уладзіміра Караніка «Гродзенская праўда». Набыццё аб’екта, які мае статус гісторыка-культурнай каштоўнасці, накладвае сур’ёзныя абавязацельствы — па змесце, аднаўленню, падыходам да рэканструкцыі.
— Не ўсе да гэтага гатовыя. Многія спадзяюцца прыцягнуць нейкія рэсурсы, не знаходзяць іх, і ў выніку працы не праводзяцца. Аб’ект руйнуецца далей, і мы своечасова адбіраем яго, каб не дапусціць поўнага разбурэння, — сказаў Уладзімір Каранік. — Цяпер змяніліся падыходы да рэканструкцыі гісторыка-культурнай каштоўнасці трэцяй катэгорыі. Спрасціліся падыходы не ў шкоду захаванню аб’ектаў. Мы спадзяемся, што гэта дазволіць больш актыўна далучаць гэтыя аб’екты ў гаспадарчы абарот, што, па-першае, дазволіць іх захаваць і аднавіць, па-другое, створыць дадатковыя працоўныя месцы.
Бізнэсмэн не згодны
Нежаданне бізнесменаў інвеставаць у спадчыну абумоўлена сістэмай кіравання аб’ектамі гісторыка-культурнай спадчыны. Гэта адсутнасць стымулаў для ўладальнікаў, складаныя бюракратычныя працэдуры па зацвярджэнні праектаў на розных этапу і сістэма пакаранняў за несвоечасовы ўвод у эксплуатацыю, тлумачыць гісторык, знаёмы з сітуацыяй. Бізнэсовец, знаёмы з сітуацыяй, згодны з гісторыкам і называе тэрміны «дыскрымінацыйнымі».
«Гэта вельмі небяспечна для інвестара. Бо будынкі старыя, дакументацыі на іх часцей за ўсё няма ніякай, трэба рабіць даследаванні, потым распрацоўваць праект. І часцей за ўсё праект будзе вельмі вялікі і складаны, так як ні ацяплення, ні каналізацыі ў такіх будынках, як правіла, няма. Яны не адпавядаюць будаўнічым нормам, санітарным, пажарным і шмат чаму яшчэ. Праект трэба правесці праз дзяржэкспертызу, і паспець рэалізаваць. А калі будынак яшчэ і гісторыка-культурная каштоўнасць — тут яшчэ і Мінкульт падлучаецца, які патрабуе не проста прыняць праектныя рашэнні (мабыць, аптымальныя), але і абгрунтаваць іх навукова і гістарычна. І гэта ўсё за тры гады — мала рэальна.
І тут дзяржава са сваімі санкцыямі: не паспеў? А выплаці штраф для пачатку, а потым мы і адабраць яшчэ можам, бо не ўклаўся ў тэрміны. Ну і навошта гэта інвестару, які хоча пабудаваць гатэль або рэстаран?"
Галоўная ж перашкода для бізнэсоўца, які захоча ўкласціся ў Беларускі аб’ект — адсутнасць «інвестыцыйнага клімату» і «максімальна шкоднае асяроддзе» для інвестараў, падзялілася з Hrodna.life крыніца.
«Гэта комплекснае паняцце, але галоўнае — адсутнасць незалежнага суда. Без яго ніякія гарантыі і льготы не вырашаць нічога. Няма незалежнага суда, няма гарантый уласнасці, значыць — няма незалежных бізнэсоўцаў, усе яны існуюць толькі па «ласцы» дзяржавы і могуць быць пазбаўленыя за ўсё вокамгненна. Таму не можа быць цікавасці ў доўгатэрміновых праектах, ды яшчэ і з малым прыбыткам ці ўвогуле без яго, толькі з сацыяльным эфектам.
Не прызнаюць гісторыка-культурнай каштоўнасцю, каб не спудзіць інвестара
Па словах крыніцы, бізнэсоўцу прасцей не звязвацца з «даўніной», а знайсці ўчастак і пабудаваць сучаснае будынак.
Даследаванні культурнага цэнтра ICOMOS паказваюць, што ўключэнне аб’екта ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў зніжае яго інвестыцыйную прывабнасць, а не павышае яе — з-за дадатковых складанасцяў ўзгаднення. «Таму нават калі інвестары зацікаўлены ў набыцці і рэканструкцыі гістарычнай нерухомасці, яны імкнуцца знайсці нерухомасць, якая не абцяжарана гэтым статусам», — тлумачыць гісторык.
У буйных гарадах інвестары гатовыя за «прынадны кавалак» нерухомасці ў цэнтры горада з вялікай прапускной здольнасцю плаціць, трываць, гадамі займацца дакументацыяй. У невялікіх гарадах складаней. Таму існуе такая нефармальная «згода» з райвыканкамам не стымуляваць унясенне аб’ектаў у спіс гісторыка-культурнай каштоўнасці.
Бізнэсовец адзначае, што ўдзел Мінкульта важны, каб помнік захаваўся, але «інвестару трэба дапамагаць, а не пугай лупіць». «ЕС стымулюе рэканструкцыю помнікаў. Можна атрымаць грант на рэнавацыю памерам да 80%. Яго не трэба вяртаць. І ніякіх драконаўскіх тэрмінаў».
«У свеце існуе практыка: калі бізнэсовец ўкладвае свае грошы ў аднаўленне гістарычнага помніка, яго падаткаабкладанне ідзе па льготнаму рэжыму. У нас наадварот — ёсць дадатковы падатак на гаспадарчую дзейнасць у помніку архітэктуры. У свеце існуюць грантавыя праграмы, якія стымулююцца дзяржавай, часта — адмініструюцца дзяржаўнымі органамі, якія адкрыты для ўсіх формаў гаспадарання, у тым ліку для прыватных. Яны дазваляюць пакрыць выдаткі, напрыклад, на даследаванне або кансервацыю пэўных каштоўных элементаў. У нас гэта ўсё адсутнічае. Тым больш, дзяржаўныя сродкі амаль недаступныя недзяржаўным арганізацыям. Рэдка такое здараецца — напрыклад, з царкоўнымі будынкамі».
Прымусіць купіць падобны аб’ект бізнэсмэна можа прымусіць толькі жаданне ўкласціся ў захаванне спадчыны, лічаць крыніцы рэдакцыі. «Спалучанае з вялікай рызыкай страціць укладанні нават не па бізнес-рызыках — не акупіўся праект, а з-за неразумення або нежадання дзяржавы працаваць з інвестарам».
Гэты матэрыял падрыхтаваны дзякуючы вашай падтрымцы на Patreon
Hrodna.life працуе для вас. Калі вам падабаецца наша выданне, калі ласка, падтрымайце нас, стаўшы падпісчыкамі на Patreon. Гэта дазволіць нам рыхтаваць яшчэ больш цікавых аўтарскіх матэрыялаў.
