Тысячы гродзенцаў у першыя пасляваенныя гады вымушаныя былі пакінуць родны горад і эміграваць на польскае Памор’е ў пошуках новага жыцця. Сёння з тых першых рэпатрыянтаў у жывых засталіся нямногія. Каб запісаць іх успаміны ў сярэдзіне чэрвеня 2019 года журналісты Hrodna.life адправіліся ў экспедыцыю «У пошуках гродзенцаў».
Асноўнай прычынай, па якой гродзенцы польскага паходжання пакідалі свой горад у пасляваенныя гады, была новая савецкая ўлада, з якой не ўсе хацелі мірыцца. Многія пакідалі Гродна, каб не стаць ахвярай сталінскіх рэпрэсій. Пераязджалі ў асноўным на былыя прускія землі, якія адышлі Польшчы пасля Другой сусветнай вайны. Гродзенцы сяліліся ў Гданьску, Эльблонгу, Кашаліне, Слупску і іншых гарадах.
Эльблонг: сустрэча з нашчадкамі гродзенцаў і журналістамі
Першым прыпынкам быў горад Эльблонг. Тут яшчэ жывуць людзі, якія памятаюць міжваенны Гродна і тое, як яны вымушаныя былі пакідаць свае дамы і з’язджаць у невядомасць. Адзін з такіх гродзенцаў - 90-гадовы Зыгмунт Левандовіч. Яго ўспаміны мы запісалі падчас яго візіту ў Гродна ў 2017 годзе. У Эльблонгу мы сустрэліся з яго сынам Яцэкам, які дапамагаў нам шукаць іншых гродзенцаў. Знайсці рэпатрыянтаў аказалася не так і проста.
«Прайшло шмат часу. Многія рэпатрыянты, якія нарадзіліся ў 1920-х -1930-х, ужо памерлі. Сёння ў Эльблонгу жывуць іх дзеці, унукі і праўнукі», — кажа Яцэк Левандовіч, які кожны год стараецца прыязджаць у Гродна з жонкай і бацькамі.
Яны едуць у Гродна, таму што лічаць яго сваім другім домам. Там пахаваныя іх продкі, там ім знаёмая кожная вулачка.
Яцэк у Эльблонгу пазнаёміў нас з 68-гадовым Зянонам Дзіўнелем, які пакінуў Гродзеншчыну з бацькамі ў сярэдзіне 1950-х, у апошнюю хвалю рэпатрыяцыі. Ён, як і многія іншыя гродзенцы, не забывае родную старонку, прыязджае і пастаянна падтрымлівае сувязь са сваякамі. У 2017 годзе Зянон выпусціў кнігу пра гісторыю Гродна з фотаздымкамі. Адзін асобнік ён падарыў нам, яго можна паглядзець у рэдакцыі Hrodna.life.
Пасля сустрэчы з гродзенцам Яцэк Левандовіч прапанаваў нам звярнуцца ў мясцовыя СМІ. Першая сустрэча адбылася ў рэдакцыі газеты «Dziennik Elblaski». Журналіст выслухаў нашу гісторыю і абяцаў дапамагчы публікацыяй у газеце і ў інтэрнэце. Яго матэрыял выйшаў бліжэй да канца нашай паездкі.
Затым мы дамовіліся аб сустрэчы з яшчэ адной журналісткай з папулярнага мясцовага інтэрнэт-партала portEl.pl. Яна на сустрэчу запрасіла калегу з мясцовага радыё. Журналісты былі ўражаныя, што ў іх горад прыехалі шукаць рэпатрыянтаў.
На наступны дзень на сайце выйшла нататка, а на радыё — хвілінны эфір. Пасля гэтага Яцэку Левандовічу сталі тэлефанаваць жыхары Эльблонга, якія расказвалі пра свае гродзенскія карані. Але сустрэцца нам ужо ні з кім не ўдалося: мы спяшаліся ў Слупск, дзе была запланаваная сустрэча з іншымі гродзенцамі. З жыхарамі Эльблонга вырашылі падтрымліваць сувязь праз электронную пошту. Калі будуць цікавыя гісторыі і ўспаміны, мы туды абавязкова вернемся.
Слупск: сустрэча са старажыламі
У Слупску нас сустракаў 90-гадовы гродзенец Караль Калвейт. У сваім сталым узросце ён актыўна ездзіць на машыне і вядзе старонкі ў сацсетках. Праз фэйсбук мы з ім і пазнаёміліся. Караль жыве адзін, год таму памерла яго жонка. Яна таксама была родам з Гродна.
«Мы, можна сказаць, разам і з’ехалі з роднага горада ў 1945 годзе. Яна ведала, што я маю зносіны з гродзенцамі і вельмі хацела сваю гісторыю распавесці, але не паспела. Давядзецца мне за дваіх распавядаць, — кажа Караль. — Я да гэтага часу вельмі сумую па Гродне, памятаю кожную вулачку і сквер. Гэты горад нам тут сніцца. Калі я пакідаў Гродна, я падняўся на вежу Фарнага касцёла і каля звана напісаў: «Я, Караль Калвейт, пакідаю родны Гродна і еду ў невядомы мне, новы свет».
Жыццё Караля ў Гродне было насычаным. Ён быў міністрантам амаль ва ўсіх касцёлах горада. А таксама называе сябе першым хуліганам Гродна: жарты з габрэяў, савецкіх і нямецкіх салдат, іншы раз ледзь не каштавалі яму жыцця. Гісторыя Караля ўвойдзе ў другую кнігу ўспамінаў гродзенцаў, якую плануе выпусціць рэдакцыя Hrodna.life.
Аб прыездзе журналістаў з Гродна Караль паведаміў «Таварыству сяброў Вільні і Гродна ў Слупску», якое стварылі самі рэпатрыянты. Туды нас і запрасілі. Офіс таварыства знаходзіцца ў самым цэнтры горада. Дзякуючы намаганням рэпатрыянтаў атрымалася яшчэ ў пачатку 2000-х наладзіць пабрацімскія сувязі паміж Гродна і Слупскам.
На сустрэчу з гродзенскімі журналістамі прыйшло чалавек 15, сярод іх былі жыхары даваеннай Вільні, Ліды і некалькі чалавек з гродзенскімі каранямі. Яны нарадзіліся падчас нямецкай акупацыі. Пра жыццё даваеннага Гродна ведаюць толькі з успамінаў бацькоў.
«Вельмі прыемна, што гісторыяй рэпатрыянтаў цікавяцца журналісты з Гродна, — кажа адзін з гродзенцаў. — Але трохі позна вы прыехалі. Яшчэ 5 гадоў таму ў нас было шмат людзей, якія маглі расказаць пра Гродна 1930-х гг, але, на жаль, людзі сыходзяць. Сёння найстарэйшай нашай гродзенцы Лёдзі Узнаньскай 94 гады. Яна заўсёды прыходзіць, але сёння не змагла з-за таго, што да яе прыйшлі рамантаваць дах. Але можам падзяліцца адрасам».
Разам з Каралем на машыне мы адправіліся да Лёдзі [Леакадзіі - рэд.], якую ён нават і не ведаў. Аказалася, жанчына ў 95 гадоў і танчыць, і спявае, і, як кажа, атрымлівае асалоду ад жыцця.
У Гродне падчас нямецкай акупацыі Лёдзя выйшла замуж за пажарнага і нарадзіла дачку. Яны зладзілі пышнае вяселле, у якім прымала ўдзел 17 павозак з сябрамі і сваякамі маладых.
«Немцы глядзелі на нас і не разумелі, што адбываецца. А мы ехалі калонай ад Ажэшкі па Дамініканскай і да Фарнага касцёла. Пышна згулялі вяселле і жылі сабе спакойна, — распавядае Лёдзя. — У 1944-м годзе пасля вызвалення Гродна савецкімі войскамі мы вымушаны былі з’язджаць у Польшчу, на былыя прускія землі. Тут і жывем. У Гродне былі некалькі гадоў таму. Прыемна было прайсціся па старым горадзе і ўспомніць маладыя гады».
Гісторыя Лёдзі ўвойдзе ў другую кнігу ўспамінаў. Аказваецца, яна разам з Каралем у міжваенны час жыла ў адным доме ў Гродне на вуліцы Падольнай, але адзін аднаго яны чамусьці не ведалі.
Бібліятэка ў Слупску і партфель гродзенскай школьніцы 1930-х
У апошні дзень экспедыцыі нас запрасілі ў бібліятэку ў Слупску. Там мы сустрэліся з чарговым гродзенцам, які нарадзіўся ў 1940-х, і з дырэктарам бібліятэкі. Нечаканасцю стаў унікальны артэфакт, які нам паказалі супрацоўнікі. Год таму ў Слупску на гарышчы аднаго з старых дамоў знайшлі… партфель школьніцы з Гродна! У ім ляжалі сшыткі, кнігі і пенал — усё з 1930-х.
«Гэты партфель быў спачатку ў прыватным музеі ў Слупску і потым яго перадалі нам, — распавядае дырэктар бібліятэкі Данута Срока. - Зараз мы напісалі праект па гісторыі Польшчы. Зрабілі выставу і ездзім па навучальных установах, паказваем гэтую ўнікальную знаходку. Паказваем, што было ў партфелі 10-гадовай гродзенскай школьніцы Аліны Камінскай ў 1930-х. Усё арыгінальнае. З выставай мы хочам прыехаць і ў Гродна».
На гэтым першая частка нашай экспедыцыі «У пошуках гродзенцаў» скончылася. Мы запісалі некалькі цікавых гісторый, адсканавалі дзясяткі старых фотаздымкаў Гродна. Магчыма, мы адправімся і ў цэнтральную Польшчу шукаць людзей, якія ў міжваенны час жылі ў Гродне.
Чарговая кніга ўспамінаў ад Hrodna.life выйдзе ўжо ў 2019 годзе. У ёй будзе каля 20 успамінаў з жыцця Гродна 1930−1940-х гг.
