Любімая, каханая, пакінутая. Ці адродзіцца былая веліч каралеўскай рэзідэнцыі ў Панямуні

Альтанка
пад небам
і сонечныя аранжарэі

Самым цудоўным упрыгожаннем палаца была дзіўная кітайская альтанка-салярый, размешчаная на даху і прызначаная для агляду наваколля. З боку Нёмана ўніз
ад палаца спускаліся цудоўныя шкляныя аранжарэі,
размешчаныя на тэрасах.
Іх можна бачыць на карціне Напалеона Орды.

Наяўнасць цяплічных аранжарэй была данінай моды ў еўрапейскіх палаца-паркавых ансамблях
і іх абавязковым атрыбутам.
У такіх аранжарэях вырошчвалі экзатычныя цеплалюбівыя расліны – лаўры, цытрусавыя, кафейныя дрэвы, пальмы, ананасы, кактусы і архідэі.
Аднак прызначэнне аранжарэй
не было толькі ўтылітарным. Звычайна іх рабілі зручнымі для шпацыраў, прыёмаў і нават танцаў. Для "здзіўлення гасцей" такія зімнія сады ўпрыгожваліся скульптурамі і фігурна пастрыжанымі дрэвамі.
Для ацяплення галерэй у халодны час найчасцей выкарыстоўваліся дымавыя каналы альбо вадзяное ці паравое ацяпленне. Печы звычайна ўсталёўваліся ў асобным памяшканні ніжэй за аранжарэі, каб дым натуральным чынам праходзіў угару па каналах.

Улетку расліны ў кадках выстаўлялі на вольнае паветра для ўпрыгожвання адкрытых галерэй палаца ці алей парка. Выявы Панямуньскай сядзібы сведчаць, што Станіслаў Аўгуст таксама не адставаў ад тагачаснай моды і тэхналогій. Зараз сонечны схіл ля Нёмана таксама выкарыстоўваецца для вырошчвання раслін.
Яго пакрываюць лапікі градаў
ды шматлікія цяпліцы і парнічкі мясцовых жыхароў. Экзатычных раслінаў там зараз не знайсці,
а вось памідоры за лета цудоўна выспяваюць.

Раздаў, што мог

Кароль нядоўга быў гаспадаром рэзідэнцыі ў Панямуні.
Час існавання Рэчы Паспалітай падыходзіў да канца. Перад адрачэннем ад прастола,
у 1792–1793, кароль стаў шчодрым на падарункі. Многім мястэчкам
у той час было падаравана Магдэбургскае права, а значную частку нерухомасці атрымалі набліжаныя да караля магнаты.
У першай палове ХІХ стагоддзя частка Панямуні стала маёмасцю гродзенскага маршалка Рамана Антонія Ляхніцкага.
Ад яго сядзіба пераўшла
ў спадчыну да дачкі Веранікі,
калі тая выходзіла замуж
за Яна Урсын-Нямцэвіча, маршалка Гродзенскай губерніі. Другая частка маёнтка належала Юзэфе Ляхніцкай. Менавіта
да нашчадкаў Ляхніцкіх прыязджаў у госці ў Панямунь мастак Напалеон Орда.
У канцы ХІХ стагоддзя вёску Панямунь купіла ў нашчадкаў Ляхніцкіх княгіня Ядвіга Друцкая-Любецкая.

Гэта жанчына была сапраўднай мецэнаткай і сябравала з Элізай Ажэшкай. Да слова, 25-годдзе творчай дзейнасці пані Элізы гродзенцы святкавалася менавіта ў гэтым палацы.
Ёсць згадкі, што госці імпрэзы прыплывалі ў Панямунь па Нёмане. Сярод запрошаных былі літаратар Францішак Багушэвіч і кампазітар Мечыслаў Карловіч.

За Саветамі – "до основанья, а затем…"

У 1939 годзе сядзіба была нацыяналізавана. На яе месцы стварылі адну з першых машына-трактарных станцый
на Гарадзеншчыне. Яна і стала спадкаемцам палаца, гаспадарчых і службовых пабудоваў, стайняў
і нават неагатычнай капліцы, пабудаванай ў сярэдзіне
XIX стагоддзя.

Гэту культавую пабудову, як было заведзена пры Саветах, прыстасавалі пад патрэбы народнай гаспадаркі. З бакоў
да капліцы прырабілі цагляныя "вушы" гаражоў, а ў самім храме доўгі час мясцілася механічная майстэрня.























Каралеўскія стайні ў той час
былі прыстасаваны пад адміністрацыйныя будынкі. Частка старых дамоў захавалася да нашых дзён.
















"Нашаму дому гадоў мо 200
ці 300. Падвал там цагляны,
з аркамі. Мо ён таксама гістарычны? – расказвае мясцовая жыхарка Ірына Валынец.
– Калі бацькі прыбудову рабілі,
то знаходзілі ў зямлі манеты старыя і нават шаблю нейкую.
Тут недалёка яшчэ стайні стаяць, а на схіле каля клуба, кажуць, раней былі дамкі прыслугі.
Месца дзе наш дом стаіць, мясцовыя называюць "садзікам".

Тут во і брукаванка старая засталася". Тэрыторыя з капліцай зараз належыць ААТ «Гроднапрамтэхніка».
На інфармацыйнай табліцы перад службовымі варотамі капліца значыцца за нумарам 7
і называецца "гістарычнай каштоўнасцю". Апошнія гады яна стаіць пустая і зачынена на замок.

Вядома, што прадпрыемства тройчы выстаўляла ўсю сваю тэрыторыю агульнай плошчай тры гектары на аўкцыён.
Апошняя спроба продажу адбылася сёлета 27 сакавіка
і скончылася беспаспяхова. Прадаць толькі частку тэрыторыі ці перадаць капліцу вернікам бясплатна прадпрыемства пакуль адмаўляецца.

Мясцовыя жыхары распавядалі, што ў 1970 годзе ў Панямунь прыязджала жанчына з Варшавы. Магчыма, нейкая сваячка апошніх гаспадароў. Расказваюць, што яна доўга стаяла ля храма і моцна плакала ад убачанага. Ды і было
з чаго плакаць. За некалькі гадоў да гэтага капліцу абязглавілі. "Загадчык гаспадаркі Савасцян шукаў чалавека, які мог бы залезці і спілаваць крыж.
Але ніхто не хацеў. Потым знайшоўся мясцовы, Анацкі,
і спілаваў крыж", – расказвае пенсіянерка з Панямуні Соф'я Пятрова.

Сённяшні дзень палаца

Закат велічы былой каралеўскай рэзідэнцыі пачаўся пасля 1945 году. Пасля вайны ў палацы размясцілі дзіцячы дом. Потым
у каменнай частцы будынка доўгі час знаходзіўся клуб мясцовай "Сельгастэхнікі" з кіназалай
і бібліятэкай.

"У клубе раней танцы былі
і вяселлі ладзілі. Гэта можа гадоў 25 таму, я малая была, – расказвае Ірына Валынец. – Нашы бацькі там збіраліся вечарамі – пагаварыць, патанцаваць.
Чужыя туды не хадзілі. Быў такі, кшталту, сямейны клуб. Малым было цікава каля дарослых,
то мы з сяброўкай таксама прыбягалі паглядзець, як яны танцуюць. Нам гадоў па пяць тады было. Калі вяселлі спраўлялі,
мы і за гэтым падглядалі.
Там ёсць акенцы, то залазілі праз іх употайкі. Яшчэ заўжды было цікава, што там у падвалах.
Але туды дабрацца так ані разу
і не атрымалася". Пабачыць, што робіцца ў падвале зараз можна хіба праз дзіркі ў падлозе. Уваход туды закрыты. "Домаўпраўленне залажыла, каб бамжы не хадзілі, – тлумачаць сёняшнія жыхары каралеўскай рэзідэнцыі. – А там трубы. Так што і вільготнасць вялікая, і патопы бываюць".

Адкуль у каралеўскім падвале трубы? Усё проста. Палац стаў шматкватэрным домам. Там размясцілася некалькі сямей гродзенцаў. Калі ішла прыватызацыя, жыхарам дазволілі выкупіць кватэры.

На пытанне, ці дорага заплацілі, кажуць – "дастаткова". А потым уздыхаюць. "Магчыма, гэта было памылкай. Калі б не далі прыватызаваць, нешта б іншае прадпрымалі з жыллём. А так – супакоіліся і жылі сабе. Думалі, што сваё маем". Што да гісторыі, то ад яе "Ніякага цяпла няма. Толькі страх – што далей будзе".

Перыядычна мясцовыя ўлады падымаюць пытанне
пра іх адсяленне з былога палаца, але пакуль справа
не рушыцца з мёртвай кропкі. "Вы не глядзіце, што дом знешне страшны. У нас там нармальныя кватэры.
Мы і падлогі памянялі,
і рамонт зрабілі. Тут ва ўсіх добрыя сем'і". Наконт высялення жыхары Панямуні моцна перажываюць:
"Мы і за, і супраць", – кажуць жыхаркі дома Даніэла Савенка і Валянціна Жураўлёва.
– Нам прапануюць арэнднае жыллё на Альшанцы. Гэта, лічы, – сыйсці ў нікуды".

Што было, што будзе, чым сэрца супакоіцца

Між тым у Гродне ёсць дыяметральна супрацьлеглыя прыклады стаўлення
да гістарычнай спадчыны. Лепшым у ліку захаваных будынкаў і прыкладаў годнай рэканструкцыі з'яўляецца
"Дом з лілеямі". Гэты будынак
на Сацыялістычнай, 44 некалі належаў купцу Крэйцару.
Дзесяць год таму ён стаяў напаўразбураным.

Рэканструкцыя прадугледжвала разабраць дом да ўзроўню першага паверха і пабудаваць аддаленую копію будынка пачатку ХХ стагоддзя. У абарону помніка архітэктуры выступілі гісторыкі
і архітэктары, накіраваўшы калектыўны зварот уласніку — кіраўніцтву Беларускага народнага банка. У выніку асноўныя канструкцыі вырашылі захаваць. Зараз у "Доме з лілеямі" пасяліўся "леў". Там знаходзіцца офіс банка.

Але пакуль у Панямуні пануе запусценне і разруха. Лёс сядзібы мала каго цікавіць, нібы лёс састарэлай
і пакінутай каханкі. Забытая, яна засталася стаяць
на ўзбоччы горада і гісторыі. Нават не ўсе гараджане ведаюць пра яе існаванне.
Не паказваюць гэту
гістарычную славутасць
і турыстам. Мабыць, каб
не палохаліся. А калі вочы
не бачаць, то і сэрца не баліць.

Пытанне, ці зможа Панямунь "закруціць" новы раман
з мясцовымі ўладамі
ці бізнесам так і застаецца вітаць у паветры. Разам
з водарам завяўшых аранжарэйных кветак, успамінамі і легендамі.

Удалы прыклад сядзібы ў парку гродзенцы і госці гораду таксама добра ведаюць. Гэта «Кронан-парк-атэль". Як і палац
у Панямунi, ён размешчаны
ў паркавай зоне і пабудаваны
на месцы колішняга савецкага рэстарана "Сосны". Зараз гэта адзін з лепшых гатэльных комплексаў горада.

Такое ж прызначэнне магла б атрымаць і адрэстаўраваная пянямуньская рэзідэнцыя. Банкетная зала і некалькі нумароў маглі б стаць не менш прыцягальнымi для турыстаў
і гараджан, чым парк-атэль
у Пышках. Адрэстаўраваны палац і прыведзены ў парадак парк, напэўна, зацікавілі б турыстаў
і гараджан. Магчымасць правесці дзелавыя перамовы ці вясельныя банкеты, ды і проста папалуднаваць у каралеўскім палацы дапамаглі б акупіць укладанні на рэстаўрацыю комплексу. Знявечаную панямуньскую капліцу добра было б перадаць вернікам. Яны даўно аб гэтым просяць. Напэўна, каталіцкая царква змагла б паклапаціцца пра гэту маёмасць. Гродзенцы бачылі, як пільна рэстаўратары працавалі са статуяў Хрыста пры Фарным касцёле
ці з будынкам драўлянага лямуса.