«Нам з вамі нельга мець ніякіх сувязей». З’ездзілі ў Белавежскую пушчу, падзеленую агароджай, і даведаліся, што адбываецца па абодва бакі

Агароджа на мяжы Польшчы і Беларусі дзеліць Белавежскую пушчу на дзве часткі. Па абодва бакі працуюць эколагі і створана развітая інфраструктура падтрымкі турызму. Вось толькі наведвальнікаў з-за сітуацыі на мяжы менш, беларускія і польскія вучоныя не абменьваюцца інфармацыяй, а праграмы супрацоўніцтва прыпынены. Мы з’ездзілі ў адміністрацыйны цэнтр польскай Белавежскай пушчы і даведаліся, як жыве запаведнік, падзелены на дзве часткі.

Рэдакцыі Hrodna.life і MOST працягваюць сумесны праект пра людзей, з’явы і падзеі па абодва бакі беларуска-польскай мяжы.

Як польскія турысты трапляюць у Белавежу

Белавежа — гэта пасёлак на мяжы з Беларуссю, адміністрацыйны цэнтр Белавежскага нацыянальнага парка. Дабрацца сюды турысты могуць на машыне або на міжгароднім аўтобусе, які выязджае з Беластока. Трапіць у Белавежу можна і веласіпедам — пасёлак звязаны 40-кіламетровай абсталяванай трасай з вёскай Дубічы-Цэркеўне.

Раней вёску з іншымі гарадамі звязвала чыгунка. Яе хацелі рэканструяваць яшчэ ў сярэдзіне 2000-х і не раз узгадвалі пра ідэю звязаць Белавежу з Варшавай прамым цягніком. Але амаль за 20 гадоў работы так і не пачаліся.

Ёсць у Белавежы і вузкакалейка: цэлую сетку для перавозкі драўніны пабудавалі ў пушчы немцы падчас Першай сусветнай. Дарогай карысталіся да 1991 года, але калі аб’ёмы лесу сталі змяншацца, вузкакалейка спыніла працу.

Цяпер большая частка вузкакалейкі знаходзіцца ў запушчэнні: шпалы зараслі мохам. Толькі па адной кароткай трасе летам ходзіць турыстычны састаў. Станцыя ператварылася ў парк забаў з драўляным вакзалам, фігурамі жывёл і праржавелымі атракцыёнамі. У дзень нашага прыезду ён зачынены для наведвальнікаў.

Палякаў палохае мяжа, а беларусы ўвогуле не даязджаюць

У Белавежы працуе некалькі крам, аддзяленне банка, дзіцячы сад, школа і лясны тэхнікум. На інфармацыйнай дошцы — рэклама вакансій у мясцовай краме Dino і напісаная ад рукі аб’ява пра згубленага сабаку.

Мясцовыя арыентуюцца на турыстаў: многія домікі здаюцца ў арэнду на суткі. Кожны спрабуе вылучыцца на фоне суседзяў, таму аб’явы аб здачы нумароў упрыгожваюць на свой густ, наклейваюць карцінкі з зубрамі напрыклад.

Цэны за ноч у лясным доміку вагаюцца ад 360 да 1000 злотых (290 — 800 бел. руб.). Але зімой турыстаў няшмат. З аднаго доміка выходзіць група людзей з чамаданамі і грузіць іх у машыну.

— Цяпер не сезон. Не хочуць ехаць, па-першае, таму што няма снегу. А па-другое, людзі ўсё ж такі крыху баяцца мяжы. Але так у Белавежы спакойна, — распавядае нам супрацоўніца мясцовай сувенірнай крамы.

Па словах жанчыны, у Белавежу едуць у асноўным жыхары Мазавецкага ваяводства. А вось з Беларусі турыстаў амаль няма. Ад ускраіны пасёлка да мяжы з Беларуссю — 1,5 кіламетра. Раней тут працаваў турыстычны пункт пропуску, але цяпер ён закрыты.

З замежных краін у сезон сюды прыязджаюць перш за ўсё немцы, галандцы, італьянцы. У апошнія гады ўсё большы інтарэс да Белавежы праяўляюць чэхі, расказалі нам у адміністрацыі запаведніка.

Як лічаць турыстаў у польскай частцы пушчы

У 2020 годзе пушчу наведала 158 тыс. турыстаў. Пазней гэты паказчык з году ў год падаў. Напрыклад, ужо ў 2024 годзе да запаведніка даехала 140 тыс. наведвальнікаў. Турыстаў тут лічаць па колькасці прададзеных білетаў у платныя часткі запаведніка. Таксама дадзеныя фіксуюць спецыяльныя датчыкі, устаноўленыя на сцежках пушчы, куды можна патрапіць бясплатна, распавялі нам у аддзеле забеспячэння даступнасці Белавежскага нацыянальнага парка. Таму да 140 тыс. турыстаў можна дадаць яшчэ некалькі тысяч чалавек, якія гулялі па тэрыторыі парка, але не куплялі білеты.

Пасля ўвядзення летам 2024 года буфернай зоны на мяжы колькасць турыстаў знізілася на 20%: асабліва заўважным спад быў у чэрвені і ліпені, калі людзі сталі масава адмяняць браніраванне начлегаў. Каб вярнуцца да дакрызісных паказчыкаў, правялі маштабную рэкламную кампанію ў СМІ. Па словах супрацоўнікаў, дзякуючы ёй ужо ў жніўні 2024 удалося прыцягнуць на 10% турыстаў больш, чым за той жа месяц годам раней.

(Не)беларуская кавярня, кебаб і пярогі з зубра: дзе паесці турысту

Белавежа ажыўляецца толькі пасля поўдня. На пустых вуліцах з’яўляюцца рэдкія мінакі — у асноўным усе перасоўваюцца на веласіпедах. Найбольшай папулярнасцю сярод мясцовых карыстаецца мясная аўталаўка. Новыя пакупнікі пастаянна падыходзяць да прылаўка. Арамат векавых сосен перабіваецца пахам сырой свініны.

Большасць кафэ і рэстаранаў таксама адчыняюцца бліжэй да другой паловы дня. У асноўным установы арыентуюцца на мясцовую, падляшскую кухню. Напрыклад, тут можна паспрабаваць пярогі — польскі аналаг варэнікаў — з мясам зубра ці выпіць чай з белавежскіх траў.

Кебабная — адзіная ўстанова, што не пазіцыянуе сябе як месца, дзе падаюць падляшскія стравы, — зачынена. Таму адпраўляемся ў рэстаран з беларуска-польскай назвай «Стачок — Stoczek». Мяркуючы па шыльдзе, установа працуе з 1929 года. Унутры — столікі з сервіроўкай і серванты, застаўленыя фігуркамі зуброў. Наведвальнікаў няма.

Абед у кафэ абыйдзецца прыкладна ў 100 злотых (80 руб.). Талерка супу з мясам з дзічыны каштуе 28 злотых (22 руб.), мясная кішка з гарнірам — 55 злотых (44 руб.), кава — ад 15 да 30 злотых (12 — 25 руб.).

Праўда, у канцы абеду афіцыянтка нас расчароўвае. Аказваецца, «Стачок» не мае ніякага дачынення да Беларусі.

— Не ведаю, чаму ў нас шыльда на беларускай мове. Мы польскае кафэ і на беларусаў не арыентуемся, — паціскае плячыма афіцыянтка.

«Нам кажуць, што ўсе беларусы шпіёны»

Цэнтральная частка Белавежы — уваход у нацыянальны запаведнік. Аб набліжэнні да запаведнай зоны нагадваюць аб’явы на плотах. Яны паведамляюць, што на тэрыторыі парку можна сустрэць дзікіх жывёл — нам раяць не набліжацца да іх бліжэй чым на 80 метраў.

Праўда, сустрэць зуброў так і не ўдалося. Адзінымі напамінаннямі пра іх сталі дзве пластыкавыя фігуркі з аблупіўшайся фарбай і рэклама піва Żubr са шматспадзеўным надпісам «Для мяне гэта найлепшае піва».

У мясцовым парку малалюдна. Ярмаркавыя домікі зачыненыя, кафэ — таксама. Рэдкія мінакі павольна шпацыруюць па дарожках.

У парку працуе некалькі ўстаноў. Гэта Інстытут вывучэння сысуноў Польскай акадэміі навук, музей прыроды Белавежы — уваходны білет на пастаянную экспазіцыю абыйдзецца ў 16 злотых (13 руб.). Размяшчаецца тут і дырэкцыя парка.

Супрацоўніца музея Эва Мароз-Кечыньска пацвярджае, што колькасць турыстаў паменшылася. Але гэта не адзіная праблема. Пасля пачатку міграцыйнага крызісу на мяжы, закрыцця памежных пераходаў і будаўніцтва плота, усе сувязі з беларускім бокам пушчы былі абарваныя.

— Нам як супрацоўнікам музея нельга мець ніякіх сувязей з тым [беларускім] бокам. Самае дрэннае, што мы цяпер не можам даведацца, даследаваць, у якім стане знаходзяцца зубры, — тлумачыць пані Эва.

У прыватных размовах людзі, якія працуюць у Белавежы, прызнаюцца, што нават кантактаваць з прыязджаючымі сюды беларусамі ім не рэкамендуюць: «Нам кажуць, што ўсе беларусы — шпіёны. За вамі трэба пільна сачыць і не даваць ніякай лішняй інфармацыі. Разумею, гэта абсурд, але як ёсць».

Эва прызнаецца, што на беларускім баку ў яе жывуць сваякі. Да закрыцця межаў яна ездзіла да іх рэгулярна. Цяпер сувязь з блізкімі па той бок жанчына не падтрымлівае.

Як беларускія турысты трапляюць у пушчу

Трапіць у Белавежскую пушчу з боку Беларусі можна на асабістым аўтамабілі або аўтобусам, які адпраўляецца з Брэста да аграгарадка Каменюкі чатыры разы на дзень.

У турыстычныя сезоны, напрыклад у навагоднія святы, пад’ехаць да пушчы складаней — назапашваюцца кіламетровыя чэргі з аўто. Як адзначае ў Facebook жыхар Брэста Юрый Макарчук, прычына ў тым, што дарогі ў пушчы вузкія, а рух — аднабаковы.

Даехаць да запаведніка з Брэста можна і веласіпедам. Праўда, спецыяльнай велатрасы на гэтым маршруце няма, таму ехаць прыйдзецца і па шашы, і па гравію, і па шчэбні.

З беларускага боку — у некалькі разоў больш турыстаў

З беларускага боку мяжы на адсутнасць турыстаў не скардзяцца: за год нацыянальны парк наведвае больш за 500 тыс. чалавек. Аб чарговым рэкордзе кіраўніцтва парка адсправаздачылася ў студзені 2025 года. Таму ў Белавежскай пушчы хочуць павялічыць колькасць кафэ, дадаць больш транспарту, а таксама прадаваць уваходныя білеты анлайн.

Некаторыя турысты скардзяцца, што з-за вялікай колькасці наведвальнікаў пушча страціла душэўнасць, а ўсе паслугі паставілі на паток. Напрыклад, у TikTok, дзе разгарэлася дыскусія на гэту тэму, адзін з удзельнікаў успамінае, як ездзіў у запаведнік дзесяць гадоў назад. Тады па дарозе ў пушчу яму расказвалі пра экасістэму і лясных жыхароў.

«Цяпер нейкая спешка, усё на патоку, бегам. Нармальна перакусіць няма дзе, усё занята — а ўсе прыязджаюць здалёк з дзецьмі», — піша ён.

Другая ўдзельніца абмеркавання Надзея згаджаецца, што ў парку не створаны ўмовы для сем’яў з маленькімі дзецьмі. Напрыклад, тут не абсталяваны пакоі маці і дзіцяці.

Тым не менш паўмільёна чалавек — уражваючы паказчык. Чаму так адрозніваецца колькасць турыстаў у польскай і беларускай частках запаведніка? Па-першае, у Польшчы гэта далёка на самы папулярны нацыянальны парк. У краіне ёсць паркі, размешчаныя ў гарах або побач з буйным горадам, што з’яўляецца залогам поспеху, кажуць нам у адміністрацыі запаведніка. Па-другое, турыстаў могуць проста лічыць па-рознаму.

«Цяпер з-за прыпыненага супрацоўніцтва з беларускім нацыянальным паркам мы не адчуваем сябе ў праве выказвацца на гэту тэму. Можам толькі меркаваць, што рэзідэнцыя Дзеда Мароза прыцягвае шмат турыстаў у навагодні перыяд, што і дае прырост у гадавой статыстыцы», — распавялі нам у польскім запаведніку.

«Саўдэпія ў самым горшым яе варыянце»

Каменюкскі сельсавет знаходзіцца прама на беларускай тэрыторыі запаведніка. У мясцовых вёсках жывуць супрацоўнікі парку, некаторыя з іх выкупаюць пустыя дамы. Частка дамоў здаецца ў арэнду турыстам. Ноч у аграсядзібе каштуе ад 50 да 330 рублёў (61 — 402 злотых).

Мясцовыя жыхары прывыклі да суседства дзікіх жывёл — часам ваўкі або зубры самі прыходзяць да іх жытла, а вось для турыстаў гэта ў навінку. Лічыцца, што такія жывёлы чымсьці хварэюць і іх выгналі з чароды.

Перакусіць турысты могуць у установах з тэматычнымі назвамі «У Лясной», «Сосны» і «Лясная казка». Большасць кафэ закрыты для наведвальнікаў па панядзелках і аўторках.

Але галоўны рэстаран запаведніка — «Белавежская пушча» — працуе кожны дзень да позняга вечара. Абед ва ўстанове, стылізаванай пад панскі дом, абыйдзецца прыкладна ў 40 рублёў (у межах 50 злотых). Напрыклад, суп грыбніка з лісічкамі каштуе 8 рублёў (9,75 злотага), мачанка з дранікамі — 23 рублі (каля 28 злотых), а журавінавы напой — 5 рублёў (6,09 злотага).

Праўда, не ўсе наведвальнікі застаюцца задаволены. У водгуках госці адзначаюць, што сэрвіс у кафэ пакідае жадаць лепшага. «Прачакалі паўгадзіны афіцыянтаў і пайшлі галодныя. Так і не даведаліся смаку томленага зубра. Агідна. Саўдэпія ў самым горшым яе варыянце», — піша Наталля.

Для турыстаў на тэрыторыі запаведніка ёсць некалькі музеяў: археалагічны, народнага побыту і музей прыроды. Кошт уваходных білетаў — ад 12 да 20 рублёў (15−25 злотых).

У зімовы сезон беларуская частка Белавежскай пушчы ажывае — тут знаходзіцца сядзіба Дзеда Мароза. Для дзяцей ладзяць касцюміраванае шоў, наведвальнікаў частуюць пернікамі, а пасля праводзяць экскурсію па вальерах, дзе жывуць зубры, алені і іншыя жывёлы.

Заапарк у Белавежскай пушчы часта выклікае крытыку наведвальнікаў.

«Было шмат пустых вальераў, жывёлы вельмі брудныя і іх было мала», — апісвае адна з іх свае ўражанні ад паездкі.

Як Беларусь і Польшча маглі папулярызаваць пушчу разам і чаму з гэтага нічога не атрымалася

За трансгранічнае партнёрства, звязанае з Белавежскай пушчай, браліся не раз. Тым больш на гэтыя мэты можна было атрымаць фінансаванне Еўрасаюза. Напрыклад, з праграмы «Польшча —Беларусь — Украіна 2014−2020».

Адзін такі міні-праект — Active Bialowieza forest — коштам крыху больш за 66 тыс. еўра хацелі рэалізаваць разам Гайнаўскі павет (на яго тэрыторыі знаходзіцца Белавежа) і Камянецкі райвыканкам. Ён меркаваў развіццё турыстычнага патэнцыялу пушчы. Напрыклад, яго аўтары адзначалі, што маркіроўка турыстычных маршрутаў па абодва бакі мяжы састарэла. Не хапала рэкламных матэрыялаў на замежных мовах, адсутнічалі ініцыятывы па экалагічнай асвеце.

Планавалася, што дзякуючы праекту ўдасца распрацаваць маршруты-квэсты, правесці веласіпедныя экспедыцыі і семінары, распрацаваць новыя пуцеваднікі і карты. У планах было пераабсталяванне турыстычнага цэнтра ў Камянцы.

Яшчэ адзін праект павінны былі рэалізаваць у рамках трансгранічнага супрацоўніцтва паміж Гайнаўскім домам культуры і беларускім фондам «Еўрарэгіён Белавежская пушча». Галоўнай мэтай праекта была папулярызацыя мясцовай культуры і гісторыі, абарона спадчыны прыгранічнага рэгіёна і захаванне знікаючых народных традыцый. На праект выдзелілі амаль 69 тыс. еўра — але да яго рэалізацыі так і не прыступілі.

З Гайнаўкай супрацоўнічаў і Пружанскі райвыканкам. Гэты сумесны праект прадугледжваў папулярызацыю традыцыйных абрадаў, песень, танцаў і рамёстваў, у тым ліку на тэрыторыі пушчы.

Нешта ў рамках гэтых праектаў зрабіць паспелі, але з сакавіка 2022 Беларусі выключылі з праграм трансгранічнага супрацоўніцтва за падтрымку расійскай агрэсіі супраць Украіны. Праекты польскі бок заканчваў самастойна. «Запланаваныя трансгранічныя мерапрыемствы не адбыліся з прычыны адмовы польскіх партнёраў ад далейшага супрацоўніцтва з беларускім бокам, нягледзячы на падпісанае партнёрскае пагадненне», — паведамляў тады Пружанскі райвыканкам.

Цяпер паміж беларускім і польскім бокам па гэтай праграме няма нават мінімальных кантактаў.

---