«Маслянка з бульбай ішла за мілую душу». Старажыл успамінае чэргі і кірмашы ў пасляваенным Гродне

У чацвёртай частцы ўспамінаў гродзенец Аляксандр Пятроў распавядае Hrodna.life пра выжыванне, карткі і чэргі ў пасляваенным Гродне. Таксама старажыл распавядае, што можна было купіць на гарадскіх кірмашах.

Аляксандру Пятрову — 81. Ён родам са Смаленшчыны. Прыехаў у Гродна з маці ў 1945 годзе, скончыў школу № 6. Пасля школы вучыўся ў Казахстане, стаў інжынерам. У Гродне Аляксандр 14 гадоў прапрацаваў на заводзе такарных патронаў «БелТАПАЗ» і 30 гадоў - на КСМ. Аляксандр Пятроў мае званне «Выдатнага вандроўцы Беларусі».
Напісаў чатыры кнігі па турызме.

«Гранда», талоны і выжыванне

У першыя пасляваенныя гады жыць у Гродна было вельмі цяжка, успамінае Аляксандр. Сёння гэта назвалі б «на мяжы выжывання», кажа ён.

«А тады для нас усё здавалася нармальным. Мабыць, і маці, і не па гадах дарослы я, параўноўвалі гэтае жыццё з ваенным часам. Стала ўсё-ткі нашмат лепш.

Галоўным пытаннем было харчаванне. Спачатку некаторыя прадукты прадавалі на «гранду». Цяпер, відаць, ніхто не ведае, што гэта такое, і дзякуй Богу.

У сцяне крамы прарубалі на вуліцу акно паўметра на паўметра. Да яго ламіўся натоўп, утвараючы паўкола. Сотня-іншая людзей з усіх сіл рвалася да амбразуры, каб ухапіць сваю порцыю мукі, хлеба, мыла. Давалі што-небудзь адно".

Аляксандр распавядае, што ў такіх таўкучках ляцелі гузікі і рвалася адзенне, стаялі суцэльныя крыкі і лаянка.

«Тавар хутка сканчаўся. Моцнаму купіць атрымоўвалася, слабы прабіцца да акна не мог. Часам моцнымі аказваліся жанчыны, гублялі ў цісканіне свядомасць і чалавечае аблічча дзеля таго, каб накарміць дзяцей».

Па ўспамінах гродзенца, «гранда» пражыла нядоўга. Яе змяніў больш цывілізаваны спосаб пакупак — чарга. Спрыяла гэтаму ўкараненне картачнай сістэмы. У СССР яна дзейнічала з 1941 года, а ў Гродне, па ўспамінах Аляксандра, з 1945-га.

«Нормы былі мізэрныя, затое купіць мог нават фізічна слабы. Карткі выдаваліся на месяц, пасля чаго ў нас з маці быў баль. Налівалі ў сподачак духмянага сланечнікавага алею, і елі хлеб, макаючы ў яго. Гэта была самая смачная наша ежа, але дазвалялі такое толькі раз у месяц. Алею на дваіх давалі грам 300. Што заставалася ад балю,
ішло па сталовай лыжцы ў бульбу».

«Баяўся не пакарання, а што не будзе чаго есці»

У 6 гадоў Аляксандр стаў забеспячэнцам сям'і, ён хадзіў па крамах атаварваць карткі. Па хлеб хадзіў кожны дзень.

«У краме тады былі вельмі ўражлівыя нажы-хлебарэзы, падобныя да гільяціны або вялікай нажовачнай пілы з ручкай, толькі без зуб’яў. Прадавец падымае свой канец нажа, падсоўвае бохан — шах! — і кавалак хлеба адразаецца. Нож гэты быў надзвычай небяспечным, мог лёгка адным махам адрэзаць некалькі пальцаў. Кожнае дзіця прасіла прадаўца зрабіць прывесак, які з’ядаўся па дарозе дадому».

Аднойчы Аляксандр вярнуўся дадому з крамы ў слязах: ён згубіў хлебныя карткі на ўвесь месяц. Кажа, што гора было не дзіцячым, баяўся не пакарання, а што не будзе чаго есці.

«Але адбыўся цуд. На наступны дзень Левітан, дыктар Усесаюзнага радыё, абвясціў аб адмене карткавай сістэмы. А заадно і аб грашовай рэформе. Адбылося гэта ў сярэдзіне снежня 1947 гады. Я быў, напэўна, самым шчаслівым чалавечкам».

Чэргі

Чэргі ў пасляваенным горадзе былі велічэзнымі. Аляксандр успамінае, што гадзінная лічылася кароткай. Часам стаяць прыходзілася паўдня. Горш за ўсё было тое, што чарга не заўсёды за гэты час прасоўвалася.

«Часта тавар сканчаўся, але народ не разыходзіўся, чакаў, калі прывязуць новую партыю. Рэкорднымі па даўжыні былі чэргі па газу (керасін) і маслянку. Але стаяць у іх было не цяжка, нават весела. Таму што замест людзей у чарзе стаяла сама тара. Бідоны, банкі, вёдры, бутэлькі ўсіх масцяў і памераў выстройваліся змяёю ўпрытык адзін да аднаго. Выстава „тара ў побыце“ — усе ходзяць, пазіраюць. Даўжыня змяі дасягала 50 — 100 м, а то і больш. Падыходзь, стаў у хвост сваю тару і можаш адпачываць. Калі ўтворыцца зазор, нехта падыходзіць і рухае посуд — свой і суседзяў. Прыгажосць».

У пасляваенныя гады гродзенцы гатавалі на керагазах і газніцах (керасінках). Таму газа патрэбна была кожнай сям'і. Прадавалі яе спачатку ў дзвюх кропках, успамінае Аляксандр. На правым беразе — на руінах каля Савецкай плошчы, на левым — на месцы басейна «Лазурный», каля завода карданных валаў, якога тады не было і ў планах.

«У абедзвюх кропках — невялікіх будках — на земляной падлозе стаяла некалькі адкрытых бочак з газай і бензінам. На іх віселі бляшаныя мерныя чарпакі - 0,5, 1 і 2 літры. Балем кіраваў прадавец, мокры ад поту і керасіна-бензінавага кандэнсату. Крыніца святла — толькі адкрытыя дзверы. Лямпачкі былі занадта небяспечныя — у будках вісеў з’едлівы выбухованебяспечны туман, які шчыкаў вочы. Але бог мілаваў, выбухаў не было. Бензін не браў ніхто. Я дзівіўся — навошта яго наогул прадаюць, каму ён патрэбны».

Маслянка, селядзец і каўбаса

Памятае Аляксандр і малаказавод на вуліцы Гарнавых. Цяпер гэта пусты будынак былой фабрыкі марожанага. Пры атрыманні алею як адыход атрымлівалася маслянка. Гродзенцы хадзілі па яе.

«Маслянка — паўвада, паўмалако з прыемным кіслявым смакам. Падобна на тое, цяпер яна змяніла імя і называецца сыроватка. Прадавалі амаль дарма, прама з брамы завода. За таннасць яе вельмі любілі, менш вядра не бралі. З бульбай ішла за мілую душу».

Праз пару гадоў пасля вайны многія тавары ў Гродне сталі даступнымі. Напрыклад, у кожнай краме стаяла драўляная бочка з селядцамі - бяры, колькі хочаш.

«Прадавец апускаў рукі ў расол, выбіраючы вось гэтага або вунь таго. Шанавалі селядца з малокай — ён тлусцейшы. Злёгку пратухлага какетліва называлі „з душком“, і яму многія аддавалі перавагу. На прылаўках тужылі горкі кансерваў, у тым ліку з крабаў. Танную печань трэскі куплялі ў асноўным алкашы на закуску. З’явілася тады і каўбаса двух відаў - вэнджаная „Кракаўская“ і вяндлінна-сечаная. Цяпер вострым дэфіцытам сталі грошы».

Зніжкі і грашовая рэформа

Памятае Аляксандр і гады, калі гарбарны завод на Гарнавых (сёння ўжо знесены, на яго месцы стаянка) даваў гудок, і на вуліцы паміж ім і тытунёвай фабрыкай збіраўся вялікі натоўп. Гэтага дня людзі чакалі цэлы год, нібы свята. На слупе вісеў гучнагаварыцель, яго ўключалі на поўную магутнасць. Пасля грамавога «Гаворыць Масква!» называлі доўгачаканыя лічбы.

Панізіць рознічныя цэны:
- на хлебабулачныя вырабы - на 13%;
- на малочныя прадукты - на 9%;
- на ровары і радыёпрымачы - на 17%;
- на панчошны вырабы - на 25%;
- на мэблю - на 15%…

«Лічбы, вядома, я цяпер не памятаю, ды яны і мяняліся кожны год. Але былі прыкладна такімі. Асартымент таннеючых тавараў быў вялікім, чыталі доўга. Народ слухаў, затаіўшы дыханне, многія запісвалі. Тады ніхто не думаў, адкуль на гэта бяруцца сродкі, усе проста радаваліся. Да добрага звыкаеш хутка, і калі чарговы красавіка прайшоў без зніжэння коштаў, перанеслі гэта з болем».

Грашовую рэформу ў СССР правялі 14 снежня 1947 — адным пастановай з адменай картачнай сістэмы. Аляксандр кажа, што рэформа на жыцці практычна ніяк не адбілася.

«Грошай у мяшках не было ні ў каго, было ўсё адно. Таму не было і ажыятажу. Прайшла рэформа ціха».

Кірмашы і сталовая

Гарадзенскія кірмашы маюць даўнія традыцыі. У пасляваенныя гады самымі папулярнымі былі «Грандзіцкі» на сучаснай вуліцы Горкага, «Скідзельскі» каля аўтавакзала, які лічыўся галоўным, і занёманскі - «Калгасны» недалёка ад шклозавода.

«Па перыметры абедзвюх базарных плошчаў ушчыльную стаялі дзяржмагазінчыкі з прамтаварамі. У цэнтры — дзясятак доўгіх дашчаных сталоў для гандлю прадуктамі. На астатняй тэрыторыі ішоў гандаль з вазоў. Вішчалі парасяты, рыкалі каровы, рагаталі гусі. Тут можна было купіць каня, казу, свінню. І прадаўцамі, і пакупнікамі іх былі сяляне з блізкіх, а то і не вельмі, вёсак.

На шэрагах з прадуктамі прадавалі сяляне, куплялі гарадскія. Шмат было малака ў бітонах, самаробнага клінковага тварагу і масла, якія былі загорнутыя ў мокрыя анучкі і плавалі ў вёдрах з вадой, летам — агародніны, садавіны, грыбоў, ягад. Праца не каштаваў амаль нічога, асабліва сялянская. Чарніца прадавалася па кошце «пара-тры» (2 шклянкі - 3 рублі). 3 рублі тады каштаваў сшытак, каробка запалак. Праўда, і ягад было куды больш".

Птушка першы час прадавалася толькі жыўцом, успамінае Аляксандр. Ніякіх табе кумпячкоў, грудак, нават голыя тушкі з’явіліся пазней.

«З сумак жанчын, якія ідуць з базару, тырчалі гусіныя і курыныя галовы. Ужо ў 10 гадоў адсякаць іх стала маім абавязкам. Самай папулярнай птушкай быў рэдкі цяпер гусь».

Гродзенец успамінае, што ў пасляваенныя гады на Скідзельскім базары быў стол-сталовая. На ім шустрыя гарадскія цёткі без усялякіх санітарных норм прадавалі прама ў талерках боршч і катлеты з бульбяным пюрэ.

«Праходзіць ля гэтага стала было для мяне пакутай. Катлету маці купіла ўсяго адзін раз, і яе цудоўны густ доўга мне сніўся. А вось кавалачкі вэнджанай каўбасы, варанай тады не было, даставаліся за дзяцінства некалькі разоў. Я іх ніколі не чысціў, еў са скуркай, каб больш было. На мамчына: „Давай пачышчу“, адказваў: „І так смачна“.
Дзіцячы эгаізм: падзяліцца з мамай і ў галаву не прыходзіла».