«Лупіце трасянкаю». Восем цікавых фактаў пра «трэцюю дзяржаўную мову»

Што такое трасянка, здаецца, ведае кожны. На курсах «Мова Нанова» вырашылі глыбей разабраць гэта паняцце. Аказваецца, мы проста размаўляем, а тут — і моўная інтэрферэнцыя, і дыялекты, і дзяржаўная палітыка.

1. У прамым значэнні трасянка — гэта нізкаякасная сумесь сена і саломы, якой кормяць буйную рагатую жывёлу. Ёсць украінскі аналаг — суржык — сумесь рускай і ўкраінскай моваў. У прамым значэнні гэта сумесь жыта і пшаніцы або ячменя і аўса.

2. Ад літаратурнай мовы трасянка адрозніваецца тым, што ў ёй няма узусу — правілаў ужывання. Кожны трасянку стварае сам сабе. Да трасянкі нельга адносіць дыялекты, бо дыялекты маюць сістэмы. А трасянка хаатычная, яна залежыць ад моўнай кампетэнцыі і камунікатыўнай сітуацыі.

3. Трасянка ўзнікла падчас урбанізацыі па некалькіх прычынах. Па-першае, беларуская і руская мовы падобныя. Па-другое, быў час, калі адбывалася гвалтоўная русіфікацыя беларускамоўнага насельніцтва. Па-трэцяе, руская мова ў той час лічылася больш прэстыжнай за беларускую. Вяскоўцы прыязджалі ў горад і намагаліся размаўляць па-руску, але не ведалі правілаў. Атрымлівалася трасянка. А зараз яна захоўваецца з-за наяўнасці дзвюх дзяржаўных моваў і адсутнасці дзяржаўнай моўнай палітыкі ў падтрымку беларускай мовы.

4. Неабходна адрозніваць трасянку ад дыялекта. Дыялект — гэта мова, якая распаўсюджана на пэўнай тэрыторыі і мае носьбітаў. Пакуль жывуць носьбіты, жыве дыялектная мова.

Старшыня Таварыства беларускай мовы Алег Трусаў кажа, што дыялекты зараз ствараюцца ў гарадах. Можна сказаць, што ёсць мінскі і гродзенскі дыялект. Напрыклад, гродзенцаў пазнаюць па фразе «але ж ты», якая будзе незразумелай у іншых рэгіёнах. У існаванні дыялектаў няма нічога заганнага і існуюць яны паўсюль. Напрыклад, мова баварца і жыхара ўсходняй Германіі будзе адрознівацца.

5. У трасянцы праяўляецца моўная інтэрферэнцыя — прысутнасць элементаў адной мовы ў маўленні на іншай. Вылучаюць некалькі ўзроўняў інтэрферэнцыі: фанетычны, акцэнталагічны, марфалагічны, словаўтваральны і сінтаксічны.

Найцяжэй пазбавіцца фанетычнай інтэрферэнцыі, бо моўны апарат прызвычайваецца да пэўных гукаў. Гэта дзеканне, цеканне, аканне, вымаўленне цвёрдых шыпячых. Акцэнталагічная інтэрферэнцыя — гэта націскі не на патрэбным месцы. Напрыклад, трэба спІна, а не спінА, вУсы, а не вусЫ, вЫпадак, а не выпАдак. У марфалагічным узроўні няправільна выкарыстоўваюць род, лік, склон назоўнікаў, у словаўтваральным — словаўтваральныя марфемы.

6. Пры выкарыстанні трасянкі з’яўляюцца ілжэсябры перакладчыка. Напрыклад, беларус будзе рады ўбачыць «знаёмыя твары», а рускі - «знакомых тварей» — не асабліва.

7. Хоць трасянка выкарыстоўваецца ў размоўнай, а не пісьмовай форме, на ёй можна ствараць шэдэўры. Такія прыклады — музычныя праекты «Саша і Сірожа» і «Разбітае Сэрца Пацана». «Гэта не свядомы выбар, так гістарычна склалася», — кажа Дзяніс Тарасенка з праекта «РСП». За 10 гадоў гурт змяніў музыку, дадаўшы больш электроннага гучання. А трасянка засталася. Хоць песні на трасянцы здаюцца іранічнымі, Дзяніс кажа, што гэта трагікамедыя — найвышэйшы жанр у мастацтве. «Калі ўнікнуць у тэкст, там усё вельмі складана, там шэкспіраўшчына на трасянцы».

8. На занятках навучэнцы спрабавалі вызначыць плюсы і мінусы трасянкі. Галоўны плюс — гэта выйсце для людзей, якія пачынаюць размаўляць па-беларуску, але маюць невялікі слоўнікавы запас. Наведвальнікі лічаць, што валодаюць трасянкай толькі тыя, у каго мова — у генах. І трасянка — гэта доказ таго, што беларуская мова жыве і яе не вынішчыць. Але вядоўцы курсаў спадзяюцца, што трасянка застанецца пераходным этапам, і людзі будуць размаўляць па-беларуску.